Η πρώτη εντύπωση που μπορεί να διαμορφώσει κανείς για τη φυγή του Ιωνά από την κλήση του να πάει στη Νινευή είναι ότι φοβάται να παρουσιαστεί στο κέντρο της Ασσυριακής αυτοκρατορίας, η οποία ήταν από τις πιο σκληρές και βάναυσες αυτοκρατορίες του αρχαίου κόσμου, με ένα εχθρικό μήνυμα. Καθώς εξελίσσεται, όμως, η ιστορία συνειδητοποιούμε ότι τα κίνητρά του είναι τελείως διαφορετικά. Η μοίρα του ξένου του είναι αδιάφορη και η διατήρηση της δικής του ασφάλειας πρωταρχική.
Στο έργο εξελίσσονται δυο αντίθετοι χαρακτήρες. Ο Γιαχβέ και ο Ιωνάς. Η παρουσία του Γιαχβέ πορεύεται προς τον ξένο αλλά ο Ιωνάς αποσύρεται από την παρουσία του Κυρίου (1:3) πηγαίνοντας προς την αντίθετη κατεύθυνση απ’ αυτήν της Νινευή. Σ’ αυτό το σημείο η αποφυγή της Νινευή ισοδυναμεί με την αποφυγή του Κυρίου, εφόσον ο Κύριος ήδη ταυτίστηκε με τη σωτηρία των Νινευιτών.
Η πρώτη ένδειξη της αδιαφορίας του Ιωνά για τον ξένο απαντάται στο πλοίο διαφυγής. Όχι μόνο από το γεγονός του βαθύ κι αμέριμνου του ύπνου, αλλά και στην ενδεικτική παράκληση του καπετάνιου (ξένος κι αυτός) η οποία πλαταίνει τη διάσταση ανάμεσα στη μέριμνα του Γιαχβέ και στη μέριμνα του Ιωνά για τον ξένο: «Σήκω και κράξε στον Θεό σου, ίσως ο Θεός να μας σκεφτεί/μας αναλογιστεί και να μη χαθούμε» (1:6). Πράγματι, ο Θεός του Ιωνά διαφέρει κατά πολύ από τον αντιπρόσωπό του που δεν σκέφτηκε ούτε λεπτό την επιβίωση του ξένου. Ακόμα και ο τρόπος που συστήνεται φανερώνει την απώλεια επαφής με την πραγματικότητα αυτού του Θεού: «Εβραίος είμαι και τον Κύριο τον Θεό του ουρανού φοβάμαι εγώ, αυτόν που έφτιαξε τη θάλασσα και την ξηρά» (1:9). Ο συγγραφέας θέλει να νιώσουμε την αυταπάτη του Ιωνά, ο οποίος συνεχίζει να αποκαλεί τον εαυτό του θεοφοβούμενο παρόλο που απέρριψε τη βουλή του Γιαχβέ για τη σωτηρία του ξένου. Η ασυμβατότητα της κατ’ όνομα σύνδεσης του Ιωνά με τον Γιαχβέ και της ουσιαστικής αποξένωσης των δύο χαρακτήρων και των οραματισμών τους για τον κόσμο προκαλεί, όχι μόνο γέλιο στον αναγνώστη που αντιλαμβάνεται τη σάτιρα, αλλά και αηδία.
Το αίσθημα της αηδίας που προκαλεί αυτή η ασυμβατότητα θα γίνει ακόμα πιο έντονο στην πορεία και θα προκαλέσει τον εμετό του υπάκουου υπηρέτη του Κυρίου, ενός κήτους. Ακόμα και τώρα που ο προφήτης πιάνει πάτο προκύπτει το ερώτημα: υπάρχει πραγματική μετάνοια και λατρεία στην κοιλιά του κήτους; Στην πορεία της αφήγησης δεν φανερώνεται ουσιαστική μεταστροφή. Μήπως γι αυτό παρουσιάζεται το κήτος να κάνει εμετό με αφορμή την υποκριτική δοξολογία του Ιωνά; Με το που διακηρύττει ο Ιωνάς: «η σωτηρία είναι του Κυρίου» ο Γιαχβέ προστάζει το ψάρι να τον εξεμέσει (2:9-10). Η φύση που ξερνάει δεν παρουσιάζεται θετικά στη βιβλική λογοτεχνία. Ιδιαίτερα στο Λευιτικό, η γη ξερνάει επειδή αηδιάζει με την αδικία των κατοίκων της (18:24-30, 20:22-23).
Ο Ιωνάς εθνικιστικά σκεπτόμενος αναγνωρίζει πως η υπακοή του στην κλήση, η συμπόνοια προς τη Νινευή, θα μπορούσε να θεωρηθεί εθνική προδοσία. Η Ασσυρία είναι ο μεγάλος εχθρός του Ισραήλ. Ενώπιον μιας τέτοιας κλήσης νικά το έθνος. Επιλέγει να ταυτιστεί με το έθνος περισσότερο παρά με το «άνευ συνόρων» έλεος του Θεού. Αυτό που τον απασχολεί είναι η προστασία της δικής του ευημερίας και βόλεψης, περισσότερο απ’ τη ζωή 120000 ανθρώπων. Μήπως κόπτομαι για τη δικαιοσύνη, επιμένω να αφεθούν για να θερίσουν οι εχθροί μου αυτό που έσπειραν, επειδή η εξάλειψη των αλλόθρησκων εξυπηρετεί την επιβίωση του δικού μου έθνους;
Το μήνυμα είναι ένα και είναι μήνυμα επικείμενης κρίσης (1:2, 3:2, 4). Θα περίμενε κανείς ότι ένα τέτοιο μήνυμα κρίσης θα έβρισκε τον Ιωνά σύμφωνο και ενθουσιώδη στο να το παραδώσει. Αλλά, παρόλο που ο λόγος του Κυρίου είναι ένας, το νόημα του μηνύματος για τον προφήτη είναι τελείως διαφορετικό από το νόημα και τον σκοπό που ο Γιαχβέ έχει υπόψη του. Για τον προφήτη, το μήνυμα κρίσης απ’ τον Κύριο θα έπρεπε να επιζητά την ολική διαγραφή του εχθρού, αλλά για τον Γιαχβέ, ακόμα και ο λόγος κρίσης είναι ζωηφόρος, ψάχνει να επιστρατεύσει μεσίτες που θα ικετεύσουν για τη ζωή του κεκριμένου. Ο λόγος του Γιαχβέ αποστέλλεται για να φέρει ζωή, συμφιλίωση, σχέση με τον δημιουργό και αποβλέπει στο καλό του κόσμου.
Η ιστορία αναδεικνύει το χάσμα στη σχέση του Γιαχβέ και του προφήτη του. Υπάρχει τελικά σχέση ή μια αυταπάτη σχέσης; Έχει συλλάβει την αναλογία ο Ιωνάς ανάμεσα στον ίδιο και στον Θεό του; Συνειδητοποίησε τις προθέσεις του Θεού, αναρωτήθηκε αν τις αντιπροσωπεύει ή αν τελικά ανήκουν σε δύο διαφορετικούς κόσμους; Τίποτα δεν φαίνεται ν’ αγγίζει τον προφήτη, ούτε αυτή η υπέρμετρη ένδειξη μετάνοιας, συντριβής, και νηστείας απ’ τους Νινευήτες. Ο προφήτης δεν συγκινείται από γεγονότα. Η πιθανότητα μεταστροφής του εχθρού του στη συνάντησή τους δεν αποτελεί κίνητρο, ούτε καν θύμηση μιας ξεχασμένης αποστολής του προς τα έθνη. Το δόγμα του είναι άκαμπτο, αλύγιστο. Ο Γιαχβέ λυγίζει μπροστά στο αίτημα αυτών των ανθρώπων για ζωή. Ο προφήτης όχι.
Η φράση «καὶ μετεμελήθη ὁ Θεὸς περὶ τοῦ κακοῦ, τὸ ὁποῖον εἶπε νὰ κάμῃ εἰς αὐτούς» (3:10) παραπέμπει στην ίδια φράση από την Έξοδο 32:14 «Καὶ μετεμελήθη ὁ Κύριος περὶ τοῦ κακοῦ, τὸ ὁποῖον εἶπε νὰ κάμῃ κατὰ τοῦ λαοῦ αὑτοῦ» όπου ο Ισραήλ είχε στραφεί στο χρυσό μοσχάρι. Αλλά τότε ο Ισραήλ δεν είχε μετανοήσει καν, δεν είχε νηστέψει, δεν φόρεσε σάκους ούτε κάθισε σε στάχτες με τα ζώα του μαζί. Χάριν της μεσιτείας του Μωυσή τη γλύτωσαν.
Η αμνησία του δώρου, η αμνησία της διαγραφής του χρέους κάνει τώρα τον πρώην οφειλέτη να κυνηγά τον χρεώστη. Κάνει τον ελεημένο ανελέητο. Τον ξένο που του δόθηκε κάποτε ευκαιρία για μια καινούργια αρχή παντελώς αδιάφορο για το μέλλον χιλιάδων ξένων. Ή μήπως το θυμόταν αυτό το δώρο; Μα φυσικά το θυμόταν. Ήξερε ποιος είναι ο χαρακτήρας του Θεού του, αφού ο ίδιος ο προφήτης αναφέρεται κι αυτός στην Έξοδο 34:6 θυμίζοντάς μας τον ελεήμονα χαρακτήρα του Γιαχβέ («διὰ τοῦτο προέφθασα τοῦ φυγεῖν εἰς Θαρσις διότι ἔγνων ὅτι σὺ ἐλεήμων καὶ οἰκτίρμων μακρόθυμος καὶ πολυέλεος καὶ μετανοῶν ἐπὶ ταῖς κακίαις» [4:2]). Η ισοπέδωση όμως του δώρου, η ισότιμη πρόσβαση σ’ αυτό, τι θα δήλωνε; Θα δήλωνε ότι είμαι ένα με τον Ασσύριο; Ένα με τον μουσουλμάνο; Ένα με τον αθεϊστή; Μήπως τελικά ούτε τον Θεό φοβόταν ούτε τον Ασσύριο; Αυτό που φοβόταν ήταν η διατάραξη ενός συστήματός όπου αυτός έβγαινε πάντα κερδισμένος; Μήπως φοβόταν ότι η εκδικητικότητά του δεν θα έβρισκε ικανοποίηση. Πώς θα διακριθεί τώρα ο πιστός, ο θρησκευόμενος, ο μισθωτός που είναι απ’ το πρωί στο αμπέλι, αν το κακό δεν τιμωρείται; Αν διαγράφονται όλα με μια στιγμιαία επίδειξη μεταστροφής; Αυτός ο Θεός τελικά είναι πολύ soft. Πώς είναι δυνατόν μ’ αυτή τη συγχωρητικότητα να φέρει τάξη και δικαιοσύνη στον κόσμο;
Ο υπέρμετρος ζήλος πάταξης του κακού στον Ιωνά κατάφερε να αποξενώσει σταδιακά τον προφήτη απ’ τον Θεό του. Ο προφήτης αρνείται έναν τέτοιο κόσμο ασύνορου ελέους και θέλει ν’ αποσυρθεί απ’ αυτόν. Φεύγει μακριά απ’ τον «κακό κόσμο» στην ασφάλεια της δικής του χειροποίητης σκηνής για να ζήσει ως να μην υπήρχαν πλήθη εκεί έξω. Γιατί να επωμιστεί αυτός την ευθύνη τόσων ξένων; Δεν έχει όμως αυτός τον έλεγχο της ασφάλειάς του, της ευημερίας και της ανακούφισής του. Όσο κι αν κρύβεται στη σκηνή του, στον μικρό του ναό, ο Γιαχβέ είναι αυτός που δίνει τη σκιά και την ανάπαυση κι ο Γιαχβέ είν’ αυτός που τις αφαιρεί. Ο κόσμος στον οποίο καλείται να ζήσει ο Ιωνάς είναι ένας κόσμος χωρίς ελεγχόμενη τάξη, ένας κόσμος που δεν είναι στα χέρια μας και δεν τον συγυρίζουμε εμείς όπως μας αρέσει. Ο άνθρωπος του Θεού δεν έχει σκοπό της ζωής του την αναζήτηση ανάπαυσης και οχυρωμένης ασφάλειας. Καλείται να αγκαλιάσει το επικίνδυνο.
Για τον Ιωνά, η απώλεια της «σκιάς» του, η απειλή ενάντια στις ανέσεις των πραγμάτων ισοδυναμεί γι αυτόν με την απώλεια νοήματος και συνεπώς της ίδιας της ζωής. Ο Θεός στρέφει την λύπη που νιώθει ο Ιωνάς προς το κτήμα του, το φυτό του, προς το πραγματικό του κτήμα: τους άλλους ανθρώπους. Η αναλογία είναι εξωφρενική και έτσι θα έπρεπε να είναι. Ο Ιωνάς χάνει τη σκιά, ο Γιαχβέ κινδυνεύει να χάσει αναρίθμητες ψυχές. Πώς να δει ο Ιωνάς ότι ο κόσμος είναι η κληρονομιά του, το σπίτι του, το αντικείμενο για το οποίο πρέπει να ζει με αγωνία, συμπόνια και αφοσίωση για τη διατήρησή του;
Το βιβλίο κλείνει και το ερώτημα εκκρεμεί για όλους μας. Πού τελειώνει το όραμα του Ιωνά για τη ζωή του; Εκεί που τελειώνει η ατομική του ασφάλεια ή στα έσχατα της γης;
4Torah 