Με αφορμή το ερώτημα μιας καλής φίλης, αλλά και άλλων φίλων που συχνά με ρωτάνε για ένα συγκεκριμένο χωρίο των Παροιμιών το οποίο αναφέρεται στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, αποφάσισα να γράψω αυτό το κείμενο. Πρόκειται για ένα χωρίο το οποίο ενδιαφέρει κυρίως τους γονείς αλλά και δασκάλους και πολλοί το θεωρούν ως μια υπόσχεση απ’ τον Θεό για το μέλλον των παιδιών τους. Πρόκειται για το 22:6, το οποίο δυστυχώς απουσιάζει απ’ τη μετάφραση των Εβδομήκοντα, αλλά διατηρείται στο εβραϊκό κείμενο: chanokh lanna’ar al-pi darko gam ki-yazqin lo-yasur mimmennah.
Στη μετάφραση της Βιβλικής Εταιρίας (TGV) έχει ως εξής:
Μάθαινε το παιδί στην αρχή της ζωής του να ’χει καλές συνήθειες, και δε θα ξεστρατίσει απ’ αυτές ούτε όταν θα ’ναι γέρος πια.
Και στη μετάφραση του Βάμβα εμφανίζεται ως εξής:
Δίδαξον τὸ παιδίον ἐν ἀρχῇ τῆς ὁδοῦ αὐτοῦ· καὶ δὲν θέλει ἀπομακρυνθῆ ἀπ αὐτῆς οὐδὲ ὅταν γηράσῃ.
Παρόλο που αυτές οι μεταφράσεις ακολουθούν την παραδοσιακή κατανόηση του εδαφίου, έχουν κάποια προβλήματα, εμπειρικά, μεταφραστικά και θεολογικά.
Πρώτον, η ίδια η εμπειρία μας δείχνει ότι δεν ισχύει πάντοτε αυτή η ρήση στην πραγματική ζωή. Υπάρχουν εξαιρετικοί γονείς που μεγαλώνουν τα παιδιά τους με τον πιο θεάρεστο τρόπο, αλλά παρόλα αυτά τα παιδιά τους εξελίσσονται τελείως απρόβλεπτα και αναπτύσσουν ένα χαρακτήρα πολύ διαφορετικό απ’ αυτόν που οι γονείς θα ήλπιζαν. Ακόμα, έχουμε και περιπτώσεις όπου αδέλφια που βρίσκονται στο ίδιο σπίτι και λαμβάνουν την ίδια ακριβώς παιδεία και ανατροφή, το ένα παίρνει έναν τελείως διαφορετικό δρόμο απ’ το άλλο.
Επίσης, η ίδια η Βίβλος δίνει πολλά τέτοια παραδείγματα που διαψεύδουν τη συγκεκριμένη παροιμία με υπέρτατο παράδειγμα την εμπειρία του ίδιου του Γιαχβέ, του πατέρα του λαού Ισραήλ: «Ανέθρεψα παιδιά και τώρα που μεγάλωσαν, πεισματικά ορθώνονται εναντίον μου.» (Ησαΐας 1:2 TGV). Άρα η πρώιμη καλή ανατροφή δεν αποτελεί εγγύηση για το μέλλον.
Δεύτερον, σχεδόν όλες οι αγγλικές μεταφράσεις συμπληρώνουν τη λέξη «should/πρέπει» η οποία απουσιάζει από το εβραϊκό κείμενο και δεν δικαιολογείται επαρκώς η προσθήκη της: «Train up a child in the way he should go» / «Δίδαξε το παιδί στον δρόμο που πρέπει ν’ ακολουθήσει». Οι ελληνικές μεταφράσεις δεν υιοθετούν αυτή την προσθήκη, αλλά προτιμούν μια άλλη μετάφραση η οποία είναι εξίσου δύσκολο να δικαιολογηθεί απ’ το κείμενο—τη φράση «στην αρχή». Η TGV λέει «στην αρχή της ζωής του» και ο Βάμβας «στην αρχή του δρόμου του». Στο εβραϊκό κείμενο η κυριολεκτική μετάφραση θα ήταν «πάνω στο στόμα του δρόμου του» το οποίο οι μεταφραστές πιθανότατα εξέλαβαν ως να έχει το νόημα της αρχής, του ανοίγματος του στόματος δηλαδή. Πράγματι, η έννοια του ανοίγματος χρησιμοποιείται για αντικείμενα με κάποια εισδοχή ή στόμιο, όπως είναι π.χ. το πηγάδι (Γεν 29:2,3). Στη συντριπτική του πλειοψηφία, όμως, η εβραϊκή ιδιωματική φράση «επάνω στο στόμα» σημαίνει «σύμφωνα με» (π.χ. Εξοδ 34:27, Αριθ 3:16, Δευτ 17:11).
Άρα, στην περίπτωση των Παροιμιών 22:6, δεν ταιριάζει η προσθήκη «πρέπει» των αγγλικών μεταφράσεων αλλά ούτε η απόδοση «στην αρχή». Η πιο φυσική μετάφραση του εδαφίου θα ήταν:
«Δίδαξε το παιδί σύμφωνα με την οδό του…».
Τι θα πει, όμως, «σύμφωνα με την οδό του»; Δεν σημαίνει «σύμφωνα με την οδό που πρέπει αυτός να ακολουθήσει». Στο βιβλίο των Παροιμιών, η λέξη «δρόμος» με κτητική αντωνυμία εμφανίζεται 25 φορές και κανένα απ’ αυτά τα παραδείγματα δεν απαιτεί τη μετάφραση «η οδός που πρέπει να ακολουθήσει». Αντίθετα, σε κάθε περίπτωση το «η οδός του» (8:22, 11:5, 14:8, 16:9, 17, 19:3, 20:24, 21:29), «αι οδοί του» (3:31, 10:9, 14:2, 14, 19:16), «αι οδοί της» (3:17, 6:6, 7:25), «αι οδοί τους» (1:31), κ.ο.κ., αναφέρονται στον δρόμο που αυτοί οι άνθρωποι διαλέγουν να τραβήξουν. Οι ενδείξεις είναι παρόμοιες για ανάλογες εκφράσεις, όπως «η οδός η πονηρά» (2:12), «του ανθρώπου αι οδοί» (5:21), «η οδός του άφρονος» (12:15), κ.λπ.
Ο παλαιοδιαθηκολόγος Gordon P. Hugenberger συμπεραίνει ότι το Παροιμίες 22:6 δεν είναι τόσο μια επαγγελία ή μια υπόσχεση όσο μια σοβαρή προειδοποίηση. Γονείς, αν μεγαλώσετε ένα παιδί «σύμφωνα με τον δικό του δρόμο» – μ’ άλλα λόγια, αν αποποιηθείτε τη σκληρή δουλειά της γεμάτης αγάπη πειθαρχίας και απλά ενδίδετε, επιτρέποντας στο παιδί σας να τραβήξει τον δικό του δρόμο – θα δώσετε τόπο στις εγωιστικές του προδιαθέσεις σε τέτοιο βαθμό ώστε, χώρια από θεία παρέμβαση φυσικά, «ακόμα κι όταν μεγαλώσει δεν θα απομακρυνθεί απ’ αυτόν». Άρα, η εγγύηση δεν είναι ότι η καλή διδασκαλία εξασφαλίζει ένα καλό μέλλον για το παιδί. Πολύ πιο σίγουρο είναι ότι η μη-παρέμβαση του γονιού εξασφαλίζει την εμμονή του στον στραβό δρόμο!
Ο Hugenberger επισημαίνει κι άλλα σημεία στο βιβλίο των Παροιμιών όπου τονίζεται μια παρόμοια ιδέα για το πόσο επείγουσα είναι η πειθαρχία στα παιδιά και πόσο επικίνδυνο είναι να αφήσει κανείς ένα παιδί ν’ ακολουθήσει τον δικό του δρόμο. Κάποια παραδείγματα είναι τα εξής:
- Σκληρά το γιο σου να παιδαγωγείς όσο υπάρχει ελπίδα, για να μη συντελέσεις στην καταστροφή του. (Παρ 19:18 TGV)
- Η ανοησία με του παιδιού συνδέεται την καρδιά· μα της παιδείας το ραβδί θα την απομακρύνει. (Παρ 22:15 TGV)
- Η βέργα κι η υπόδειξη του λάθους σωφρονίζουν· μα το παιδί που αφήνεται ανεξέλεγκτο, κάνει τη μάνα του να ντρέπεται γι’ αυτό. (Παρ 29:15 TGV)
Τώρα, ίσως κάποιος να σοκάρεται ακούγοντας για ραβδί και βέργα αλλά δεν σημαίνει ότι αυτό απαιτεί μια κατά γράμμα εφαρμογή. Η «βέργα» και το «ραβδί» είναι σύμβολα της πειθαρχίας και της καθοδήγησης. Άλλωστε συμβολικά χρησιμοποιούνται και στον γνωστό σε όλους μας Ψαλμό 23 («ἡ ῥάβδος σου καὶ ἡ βακτηρία σου αὐταί με παρεκάλεσαν» Ο΄). Το ζήτημα εδώ δεν είναι η μέθοδος της πειθαρχίας αλλά το γεγονός ότι αν απουσιάζει η καθοδήγηση, η πειθαρχία, η καλλιέργεια, μην περιμένεις καλό αποτέλεσμα. Δεν θα συμβεί από μόνο του.
Το συμπέρασμα, λοιπόν, είναι ότι οι Παροιμίες 22:6 δεν είναι υπόσχεση ούτε εγγύηση ότι αν διδάξω το παιδί μου σωστά θα παραμείνει στον σωστό δρόμο. Το εδάφιο είναι προτροπή και η προτροπή αυτή είναι ειρωνική, αν και είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς την ειρωνεία με την πρώτη ματιά παρόλο που είναι συχνό φαινόμενο στην εβραϊκή σοφιολογική γραμματεία. Βασικά, προτρέπει σαρκαστικά τους γονείς να κάνουν κάτι που δεν πρέπει να κάνουν, δηλαδή, να πάνε «με τα νερά» του παιδιού. Ο ίδιος σαρκασμός φαίνεται και στην προτροπή του Παροιμίες 19:27 το οποίο κυριολεκτικά λέει: «Πάψε γιε μου να ακούς διδασκαλία και θα παρεκτραπείς από τα λόγια της γνώσης». Είναι κι αυτή μια ειρωνική προτροπή που στην ουσία λέει «μην παύσεις ν’ ακούς διδασκαλία γιε μου, αλλιώς θα ξεφύγεις απ’ τα λόγια της γνώσης.»
4Torah 