«Καὶ εἶπεν ὁ καθήμενος ἐπὶ τῷ θρόνῳ· ἰδοὺ καινὰ ποιῶ πάντα», λέει ο Ιωάννης για τον Χριστό στην Αποκάλυψη 21:5 αλλά δεν μας λέει ότι αυτή η δήλωση είχε ήδη διατυπωθεί για κάποιον άλλον. Ο Ιωάννης προϋποθέτει ότι οι αναγνώστες του ήδη ξέρουν ποιος είναι αυτός ο άλλος.
Είκοσι χρόνια περίπου μετά τη νίκη του Αυγούστου στη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ., διεξάχθηκε ένας διαγωνισμός που θα βράβευε εκείνον που θα επινοούσε τον καλύτερο τρόπο έκφρασης τιμής στον Καίσαρα Αύγουστο. Ο νικητής του διαγωνισμού ήταν ο Παύλος Φάβιος Μάξιμος, του οποίου η ιδέα ήταν να δημιουργηθεί ένα καινούργιο ημερολόγιο προς τιμήν του Αυγούστου, το οποίο θα ξεκινούσε με την ημερομηνία της γέννησής του. Αν και δεν διασώθηκε η αρχή της επιστολής του Μαξίμου, αυτό που επιβίωσε λέει τα εξής:
“Είναι δύσκολο να γνωρίζει κανείς κατά πόσο τα γενέθλια του θεϊκού Καίσαρα σηματοδοτούν περισσότερο απόλαυση παρά όφελος. Δικαίως θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε εκείνη την ημέρα ως ισότιμη της αρχής των πάντων.
Αποκατέστησε τη μορφή όλων των πραγμάτων σε κάτι ωφέλιμο, στη φυσιολογική τους κατάσταση, εφόσον είχαν διαφθαρεί έως καταστροφής. Έδωσε καινούργια μορφή στον κόσμο ολόκληρο, ο οποίος ευχαρίστως θα αποδεχόταν την ίδια την καταστροφή του αν δεν γεννιόταν ο Καίσαρας για την κοινή καλή μοίρα.
Επομένως, δικαίως θα μπορούσε κανείς να το θεωρήσει αυτό ως την αρχή της ζωής και της ύπαρξης. Κανείς δεν θα μετανιώνει πλέον που γεννήθηκε.
Εφόσον σε καμία άλλη μέρα δεν θα μπορούσε κανείς να αποδεχθεί μια αφετηρία πιο ευεργετική για τη συλλογική και προσωπική βελτίωση από εκείνη την ημέρα που έφερε το όφελος όλων μας . . .
τότε, μου φαίνεται πρέπον τα γενέθλια του θεϊκού Αυγούστου να είναι η μόνη καθολική πρωτοχρονιά για κάθε πολιτεία. Εκείνη τη μέρα θα ξεκινάνε οι τοπικές αρχές τις υπηρεσίες τους . . . έτσι ώστε να τιμηθεί πολύ περισσότερο από τις καθιερωμένες τελετές που διεξάγονται στο όνομά του, για να ξεχωρίσει πάνω απ’ όλους. . . . Να γραφτεί ένα θέσπισμα που θα απαριθμεί τις αρετές του, έτσι ώστε αυτή μας η πράξη προς τιμήν του Αυγούστου να διαρκέσει αιώνια.”[1]
Μ’ αυτή την περίτεχνη πρόταση, ο Μάξιμος ήθελε να οργανωθεί ο χρόνος γύρω απ’ τη γέννηση του Αυγούστου, όχι για κάποιον πρακτικό λόγο που θα βόλευε τις πόλεις της ρωμαϊκής επικράτειας οι οποίες έπρεπε να συγχρονιστούν με το καινούργιο ημερολόγιο, αλλά η πρότασή του προκύπτει εξ’ ολοκλήρου από τα κατορθώματα του Αυγούστου. Η προφανής αντίληψη του Μάξιμου, την οποία θα ασπαζόταν και πλήθος άλλων, ήταν ότι ο κόσμος βρισκόταν σε κατάσταση χάους και σε μια καταστροφική πορεία έως ότου έφτασε ο Αύγουστος στο προσκήνιο της ιστορίας για να επαναφέρει και να αποκαταστήσει τον κόσμο. Κι έτσι εφαρμόστηκε η πρόταση του Μάξιμου στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία.
Ιδού, ο Καίσαρας Αύγουστος «καινά ποιεί πάντα», είναι μια κοσμογονική θεότητα, εισαγάγει τον νέο κόσμο και νοηματοδοτεί τις μέρες του κάθε υπηκόου του. Το κάθε λεπτό που βιώνει τώρα ο άνθρωπος είναι εντός του χρόνου του καινούργιου αιώνιου τούτου κόσμου, κατ’ ακρίβεια του μόνου πραγματικού κόσμου. Οτιδήποτε προηγήθηκε δεν λογιζόταν ως κόσμος, ήταν μόνο η προετοιμασία, η πρώτη ύλη, το χάος μέσα απ’ το οποίο ο Καίσαρας έφερε τα πάντα στην ύπαρξη. Ο Καίσαρας έσωσε τον κόσμο απ’ την καταστροφή του, τερμάτισε τους πολέμους και επανάφερε την τάξη. Προτού καν πεθάνει, ο Καίσαρας είχε λάβει μυθικές διαστάσεις στη ρωμαϊκή επικράτεια.
Βάση αυτού του κοσμοειδώλου, δεν υφίσταται μελλοντικός κόσμος γιατί ο κόσμος και ο χρόνος που εισάγει ο Καίσαρας είναι αιώνιος. Η ουτοπία πραγματώθηκε. Δεν υπάρχει κάτι άλλο εκεί έξω στο οποίο να αποβλέπει ο άνθρωπος. Δεν υπάρχει προσμονή για έναν καλύτερο κόσμο, εφόσον το βέλτιστο επιτεύχθηκε. Η ιστορία ξεκινά με τη γέννηση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και ο κόσμος θα διατηρείται στην ύπαρξη, στην τάξη και μακριά από το χάος όσο καιρό αυτή η ρωμαϊκή αυτοκρατορία διαρκεί. Άρα το όραμα του νέου κόσμου προϋποθέτει τη μονιμότητα, την αναγκαιότητα της ατέρμονης αυτοκρατορίας της Ρώμης.
Όμως, η μονιμότητα του οποιουδήποτε καθεστώτος δεν μπορεί να επιβληθεί, παρόλο που πολλοί ανάμεσά μας συμβιβάζονται και καταπίνουν το χάπι «μα έτσι είναι τα πράγματα». Από την αρχή της Βίβλου έως το τέλος της κατακλυζόμαστε από προειδοποιητικά οράματα και αφηγήσεις της αστάθειας των ανθρώπινων αυτοκρατοριών. Άλλοτε εμφανίζονται ως πύργοι που πέφτουν (Γένεση 11), ως αγάλματα που σπάνε (Δανιήλ 2), ως θηρία που ρίχνονται στις φλόγες (Αποκάλυψη 19), κ.α. Η δοξολογία του Δανιήλ είναι χαρακτηριστική:
ἔσται τὸ ὄνομα τοῦ κυρίου τοῦ μεγάλου
εὐλογημένον εἰς τὸν αἰῶνα
ὅτι ἡ σοφία καὶ ἡ μεγαλωσύνη αὐτοῦ ἐστι
καὶ αὐτὸς ἀλλοιοῖ καιροὺς καὶ χρόνους
μεθιστῶν βασιλεῖς καὶ καθιστῶν
(Δανιήλ 2:20-21)
Η εσχατολογία αναπτύσσεται όταν η ανθρώπινη εμπειρία έρχεται σε σύγκρουση με τις αξιώσεις της αυτοκρατορίας. Η αυτοκρατορία επιμένει στην απουσία εναλλακτικής ζωής, εναλλακτικής θεώρησης του τόπου και του χρόνου και προσμονής κάποιου διαφορετικού μέλλοντος. Είναι αυτοαναφορική. Οι γιορτές της, οι ναοί της, οι λατρείες της δεν παραπέμπουν πέραν του εαυτού τους, δεν είναι σύμβολα. Είναι η ίδια η πραγματικότητα η οποία λατρεύεται. Το σύμβολο είναι ταυτόχρονα και η πραγματικότητα στην οποία παραπέμπει.
Επομένως, εφόσον η ουτοπία πραγματώθηκε, οι μη-ουτοπικές ή δυστοπικές εμπειρίες των ανθρώπων εντός αυτής της αυτοκρατορίας απλά δεν υπάρχουν, οφείλουν να αποσιωπηθούν. Πώς άλλωστε μπορούν να εξηγηθούν, εφόσον δεν είναι δυνατόν να υπάρχει ένας καλύτερος κόσμος ο οποίος θα τις διορθώσει;
Η εσχατολογία είναι αυτό που αξιολογεί και αμφισβητεί ωμά και τολμηρά την παρούσα πραγματικότητα. Η θρησκεία της αυτοκρατορίας, όμως, δεν επιτρέπει το «τέλος του κόσμου» αλλά επιμένει στη διαιώνιση του παρόντος κόσμου. Κατ’ ακρίβεια, ο τρόπος με τον οποίο εκφραζόταν η ρωμαϊκή αυτοκρατορία (υμνωδίες, επιγραφές, ευχές, κτλ.) ήταν αφοσιωμένος στο να εμποδίζει τη φαντασία από το να υποθέσει το τέλος αυτού του κόσμου. Οι δυστοπικές πραγματικότητες, όμως, έθεταν αυτή την παρούσα «ουτοπία» σε συνεχή αμφισβήτηση και οι συνέπειες του να φανταστεί κανείς το τέλος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν πολύ σοβαρές, συχνά ολέθριες.
Αυτό το τέλος έρχεται ο Ιωάννης να εξαγγείλει στην Αποκάλυψη και αυτός είναι ο λόγος που πολλά αποκαλυπτικά κείμενα ανήκουν στην κατηγορία littérature résistance, «λογοτεχνία αντίστασης». Αυτό, όμως, το βιβλίο καταφέρνει να επανερμηνεύσει ολόκληρο τον κόσμο, δεν είναι μια απλή πολιτική επίθεση. Όσο κοσμογονικές ήταν οι αξιώσεις της Ρώμης τόσο περισσότερο είναι οι εξαγγελίες του Ιωάννη ο οποίος πρέπει τώρα να αναπροσανατολίσει το μυαλό των αναγνωστών, να επαναπροσδιορίσει τον χρόνο, να διακηρύξει τη μόνη βασιλεία που είναι αιώνια, τη βασιλεία των ουρανών, και να φανταστεί το τέλος της αυτοκρατορίας ως να έχει ήδη λάβει χώρα. Να τολμήσει να γράψει τον επικήδειο της Ρώμης (Αποκάλυψη 18) καθώς αυτή ακόμα ζούσε και βασίλευε! Να μας ελευθερώσει από τα δεσμά του παρόντος χρόνου!
καὶ ἔβαλον χοῦν ἐπὶ τὰς κεφαλὰς αὐτῶν
καὶ ἔκραζον κλαίοντες καὶ πενθοῦντες λέγοντες·
οὐαὶ οὐαί, ἡ πόλις ἡ μεγάλη,
ἐν ᾗ ἐπλούτησαν πάντες…
ὅτι μιᾷ ὥρᾳ ἠρημώθη.
(Αποκάλυψη 18:19)
[1] Βλέπε ολόκληρη την επιστολή εδώ ή στο Steven J. Friesen, Imperial Cults and the Apocalypse of John: Reading Revelation in the Ruins (Oxford: Oxford University Press, 2001), 33.
4Torah 