Σήμερα θα μιλήσω για την ηθική της απολογητικής. Αν και θεωρώ ότι πρέπει να έχουμε τις πεποιθήσεις μας και να τις υποστηρίζουμε θυσιάζοντας ακόμα και τη ζωή μας αν χρειαστεί, εντούτοις υπάρχει κάτι που δεν πρέπει να θυσιαστεί στην πορεία: η δικαιοσύνη. Τι εννοώ μ’ αυτό;
Συχνά με ενοχλούν απολογητικές συζητήσεις για ένα και μοναδικό λόγο: γιατί πολλές φορές εδράζονται στη δαιμονοποίηση του άλλου, δηλαδή στην άδικη απεικόνιση του εχθρού, στη διαστρεβλωμένη παρουσίαση της πραγματικότητας, στο τσουβάλιασμά του σε ένα προκαθορισμένο στερεότυπο το οποίο θεωρώ καθήκον μου να πολεμήσω. Χωρίς να χρειάζεται απαραίτητα να πολεμήσω έως καταστροφής τον άλλο. Μόνο και μόνο να τον υποτιμήσω έστω και λίγο έχω καταφέρει να τον ακυρώσω, να του κλέψω την αξιοπιστία του στα μάτια του ακροατηρίου μου.
Οι σκοποί μου μπορεί να είναι σαφώς θεάρεστοι και η δική μου άποψη μπορεί να είναι σαφώς η ορθότερη, μπορεί να είμαι ζηλωτής Θεού αλλά…. Εδώ το αλλά είναι πολύ μεγάλο, επειδή το μέσο το οποίο, συχνά απερίσκεπτα, θα χρησιμοποιήσω δεν είναι εξίσου θεάρεστο ούτε το εξετάζω με τον ίδιο ζήλο που διακατέχει τις απολογητικές μου προσπάθειες. Ακόμα κι αν προσεγγίσουμε το θέμα από την οπτική μιας ηθικής πολέμου, είναι απαραίτητο όχι μόνο ο πόλεμος μας να είναι δίκαιος (δηλ. δικαιολογημένος) jus ad bellum, αλλά θα πρέπει να διεξαχθεί και δίκαια jus in bello.
Τα μέσα της απολογητικής δεν αγιάζονται από τον σκοπό. Ο σκοπός είναι η δικαιοσύνη (ο Χριστός πέθανε για να αναδημιουργήσει ένα δίκαιο κόσμο) και το μέσο απαιτείται πάλι να είναι η δικαιοσύνη. Γιατί να φτάσει κανείς σ’ αυτόν τον δίκαιο κόσμο αν δεν πόθησε από τώρα αυτή η δικαιοσύνη να πραγματωθεί σε κάθε του σκέψη και πράξη και λόγο με κάθε κόστος που αυτό συνεπάγεται; Εάν ο σκοπός είναι η δικαιοσύνη τότε ας ξεκινήσω εδώ: ο αντίπαλός μου πρέπει να αντιπροσωπευθεί δίκαια χωρίς καρικατούρες. Πρέπει να αναγνωριστούν τα καλά του στοιχεία και να εκτεθούν τα αρνητικά του δίνοντάς του πάντοτε την ευκαιρία της υπεράσπισης του εαυτού του πριν βγάλουμε την τελική μας ετυμηγορία. Αυτό όμως θέλει κόπο. Θέλει να δώσω χρόνο να ακούσω και να κατανοήσω και να ανοιχτώ στην πιθανότητα ότι εγώ έχω παρεξηγήσει τον άλλο, στην πιθανότητα οι θέσεις μου να είναι θέσεις απέναντι σε σκιάχτρα τα οποία εγώ κατασκεύασα. Θέλει μια ακαδημαϊκή σχολαστικότητα, αν θέλετε.
Η εμμονή στην αρνητική απεικόνιση του άλλου είναι στοιχείο πολύ ανθρώπινο. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη να διατηρεί τον άλλο σε μειονεκτική θέση γιατί απέναντι στον εχθρό του είναι που ορίζεται. Έχει απόλυτη ανάγκη να νιώθει ότι αυτό που είναι, ή αυτό που επέλεξε, είναι το καλύτερο δυνατό και θα του ήταν πολύ επίπονο να ανακαλύψει ότι έκανε λάθος επιλογή ή ότι διατηρεί λανθασμένες πεποιθήσεις. Και γιατί είναι επίπονο; Επειδή συνήθως κάποιος επενδύει πάρα πολλά σ’ αυτές τις πεποιθήσεις, κτίζει την ζωή του και την ταυτότητά του σ’ αυτές και πρέπει να διατηρηθούν πάση θυσία. Αυτός ο φόβος που ο κάθε άνθρωπος βιώνει, τον κάνει να διαβάζει την πραγματικότητα επιλεκτικά, τις Γραφές επιλεκτικά, να χωρίζει βολικά τους ανθρώπους σε υπέρ μου ή κατά μου, σε καλούς και κακούς, απορρίπτοντας το ενδεχόμενο ότι σε έναν άνθρωπο μπορεί να υπάρχουν και καλά και κακά στοιχεία. Είναι μεγάλος ο πειρασμός να ρυθμίσω πληροφορίες, γεγονότα και ιδέες με τέτοιο τρόπο ώστε να αναδείξω την υπεροχή της δικής μου θέσης. Ναι είναι πολύ ανθρώπινο όλο αυτό αλλά η κλήση είναι να πάμε πέραν των ενστίκτων επιβίωσης, στη στενή οδό.
Αυτό τον πειρασμό τον βιώνω κι εγώ, αλλά συγκεκριμένα τον ένιωσα πιο έντονα στη διάρκεια της διδακτορικής μου διατριβής. Καθώς ερευνούσα για το θέμα μου, έπρεπε να σιγουρευτώ ότι δεν έχει βρεθεί κάποιο χειρόγραφο, κάποια επιγραφή που να αναιρεί τα συμπεράσματά μου. Ήμουν στο πανεπιστήμιό μου στην Αγγλία, είχα πάρει άδεια από το αρχαιολογικό τμήμα κλασικών σπουδών του πανεπιστημίου να ερευνήσω τις αποθήκες τους, να ψάξω ανάμεσα σε στοίβες χειρογράφων και να διαβάσω επιγραφές γνωρίζοντας ότι κανείς δεν θα έμπαινε στην ίδια διαδικασία να τις ψάξει και να αναιρέσει αυτό που θα ανακάλυπτα. Ο κόσμος που θα διαβάσει αυτό που θα γράψω απλά θα εμπιστευτεί ότι τους παρουσιάζω την αλήθεια. Καθώς βρισκόμουνα, όμως, στις σκονισμένες στοίβες των αρχείων και βρήκα μια μικρή επιγραφή που αναιρούσε την θέση μου, αμέσως ήρθε ο ψίθυρος: «αγνόησέ το, κάνε τα στραβά μάτια, κανείς δεν πρόκειται να το μάθει ποτέ». Και είναι αλήθεια. Κανείς δεν θα το μάθαινε ποτέ κι εγώ θα είχα υπερασπιστεί τα συμπεράσματά μου χωρίς κανένα ίχνος απόδειξης για το αντίθετο. Εκεί τρόμαξα. Ήταν τόσο εύκολο, τόσο κρυφό αλλά ταυτόχρονα ένιωσα το σύμπαν ολόκληρο να σκύβει περιμένοντας να δει τι θα έπραττα εν τω κρυπτώ.
Όπως φαίνεται και στην ταινία Interstellar (spoiler), καμία επιστήμη δεν μπορεί να προχωρήσει ερήμην της ηθικής. Όταν ένας αστροναύτης αλλάζει τα δεδομένα μόνο και μόνο για να σωθεί η ζωή του, το μήνυμα είναι ότι η αλήθεια πάντα θα μας διαφεύγει και θα είναι εξαρτημένη απ’ τη δίκαιη απεικόνιση της πραγματικότητας. Η αλήθεια εξαρτάται από την ηθική αντιπροσώπευση των δεδομένων, είτε μας συμφέρουν αυτά είτε όχι. Αντιστάθηκα στον πειρασμό της διαστρέβλωσης των δεδομένων για να στηρίξω τη θέση μου, χωρίς να εγγυούμαι ότι θα είμαι ικανή πάντοτε να αντιστέκομαι σ’ αυτόν. Θα είναι μια συνεχιζόμενη μάχη με το εγώ μου και τους φόβους μου.
Αν έχουμε μάθει κάτι από τον Ιώβ είναι ότι η δικαιοσύνη είναι ανώτερη της απολογητικής υπεράσπισης του Θεού. Ο ζήλος της υπεράσπισης του Θεού, ενσαρκωμένος στους φίλους του Ιώβ, αδίκησε μάλλον τον άνθρωπο παρά να φέρει δικαιοσύνη, και απορρίφθηκε κι απ’ τον ίδιο τον Θεό. Η δικαιοσύνη προηγείται της απολογητικής και η δικαιοσύνη είναι που νομιμοποιεί την οποιαδήποτε απολογητική. Όπως όλες οι επιστήμες και η απολογητική είναι ηθικά υπόλογη. Αυτό φυσικά δεν ισχύει μόνο για Χριστιανούς αλλά και για αθεϊστές ή οποιεσδήποτε άλλες ομάδες με ενδιαφέρον προώθησης των ιδεών τους. Μας ενοχλεί η καρικατούρα που δημιουργεί ο άθεος για τους ανθρώπους της πίστης και θα θέλαμε να μας ακούσει σοβαρά, να δώσει προσοχή στα ιερά μας κείμενα και να τα ελέγξει υπεύθυνα μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο και όχι εκτός συφραζομένων. Μας ενοχλεί επίσης να μας τσουβαλιάζουν με τους σταυροφόρους (παλαιούς και σύγχρονους) ή με οποιαδήποτε άλλη ομάδα με την οποία δεν ταυτιζόμαστε.
Καιρός να σκύψουμε πάνω στις μεθόδους μας με αυστηρή ενδοσκόπηση και αυτοκριτική και πραγματικά να διψάσουμε την δικαιοσύνη, ακόμα κι απέναντι στον εχθρό μας. Η βασιλεία είναι δώρο σ’ αυτούς που εκζητούν τη δικαιοσύνη και όχι αντίστροφα.
4Torah 