Σήμερα σκέφτομαι φωναχτά για μια απ’ τις δυσκολότερες έννοιες που αφορά τη φύση του Θεού – αυτήν της παντοδυναμίας. Η αφόρητη ζέστη της Κύπρου δεν βοηθά, γι αυτό ζητάω την επιείκεια του αναγνώστη (αυτού που θ’ αντέξει να διαβάσει μέχρι τέλους, ελπίζω).
Στο θέμα της Παντοδυναμίας, λοιπόν….
Όποιος πιστεύει ότι υπάρχει Θεός, θεωρεί ταυτόχρονα ότι αυτός ο Θεός πρέπει να είναι και παντοδύναμος. Είναι μια θεία ιδιότητα που στις μονοθεϊστικές θρησκείες τουλάχιστον είναι απαραίτητη.
Η μεγάλη αντίρρηση ενάντια στην ιδιότητα αυτή προκύπτει βέβαια ενώπιον της πραγματικότητας του κακού και του πόνου στον κόσμο μας. Η ερώτηση είναι η εξής: Εφόσον ο Θεός μπορεί να κάνει τα πάντα γιατί δεν εξαλείφει το κακό;
Μια πιθανή απάντηση είναι ότι δεν μπορεί να κάνει τα πάντα. Συνήθως μ’ αυτή τη δήλωση έχουμε υπόψη μας τις λογικές αντιφάσεις. Π.χ. ο Θεός δεν μπορεί να φτιάξει έναν τετράγωνο κύκλο, δεν μπορεί να δημιουργήσει μια πέτρα την οποία δεν θα μπορεί να σηκώσει, κ.ο.κ. Λίγοι είναι οι θεολόγοι ή οι φιλόσοφοι που θα δεχόντουσαν ότι σε ένα άλλο υποτιθέμενο σύμπαν ο Θεός θα μπορούσε να πράξει λογικές αντιφάσεις. Από αυτή την έννοια, λοιπόν, ναι, ο Θεός δεν μπορεί να κάνει τα πάντα.
Εδώ όμως μιλάμε για κάτι πολύ διαφορετικό. Μιλάμε για την πολυπόθητη επέμβαση του Θεού, ενός πανάγαθου Θεού εννοείται, που βλέπει το κακό να διαπράττεται καθημερινά, σε μικρές και μεγάλες κλίμακες, και μένει άπραγος, σιωπηλός. Μπροστά στο ανείπωτο, λοιπόν, κακό εύκολα καταρρέει η έννοια της παντοδυναμίας. Ο Χανς Γιώνας στο βιβλίο του Η Έννοια του Θεού Μετά το Άουσβιτς καταλήγει ακριβώς σ’ αυτό το συμπέρασμα. Ο Γιώνας, εβραϊκής καταγωγής, θεωρεί ότι το πάθος του Θεού δεν είναι το πάθος της ενσάρκωσης που ο Χριστιανός κατανοεί. Το πάθος του Θεού ξεκινά από την ίδια την πράξη της δημιουργίας, εν αρχή. Δηλαδή, με την απόφαση του ο Θεός να δημιουργήσει, αυτόματα παραχωρεί τόπο σε κάτι άλλο εκτός του εαυτού του. Αυτοπεριορίζεται και ταυτόχρονα αφήνει τον εαυτό του να επηρεαστεί από κάτι άλλο έξω απ’ τον ίδιο.
Ο Θεός του Γιώνας είναι ένας Θεός που εξελίσσεται. Αφήνει τον εαυτό του ανοιχτό στην εξέλιξη του ανθρώπου και στα χέρια ενός κόσμου που αυξανόμενα τον περιθωριοποιεί. Αυτός, όμως, περιόρισε τον εαυτό του για χάρη της δημιουργίας και της ελευθερίας των πλασμάτων του. «Είναι λοιπόν ένας εκτεθειμένος Θεός, ένας Θεός σε διακινδύνευση,» λέει ο Γιώνας, και άρα αυτός ο Θεός δεν είναι παντοδύναμος!
Η πρόταση του Γιώνας δεν λύνει το πρόβλημα αλλά το καταργεί, όπως απαντά κι ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στα Φιλοσοφικά του δοκίμια. Πράγματι, το πρόβλημα καταργείται φιλοσοφικά, αλλά θρησκευτικά παραμένει γιατί αφαιρεί από τον άνθρωπο – ιδιαίτερα τον πιστό – το δικαίωμα της εναντίωσης, στραγγαλίζει τον προσευχόμενο. Δεν υφίσταται εξέγερση μπροστά σ’ έναν αδύναμο Θεό. Δεν υπάρχει καν προσδοκία απ’ αυτόν. Οι πιστοί ανά τον κόσμο, όμως, βιώνουν το ακριβώς αντίθετο. Η πιο φυσική, αυτονόητη αντίδραση είναι η απαίτηση δικαιοσύνης απ’ τον Θεό, η προσμονή, οι προσευχές εκδίκησης. Η αφαίρεση της παντοδυναμίας, έστω κι αν είναι μόνο μία απ’ τις πολλές θείες ιδιότητες, καταργεί την λατρεία και καθιστά τον Θεό εξαρτώμενο απ’ τον άνθρωπο παρά το αντίστροφο. Το παράπονο και η εξέγερση, ακόμα και η ίδια η απόρριψη του Θεού ή η εγκατάλειψη της πίστης προϋποθέτει τη θεία παντοδυναμία.
Αντί, όμως, να δούμε την ύπαρξη του κακού ως ένδειξη έλλειψης παντοδυναμίας, όπως ο Γιώνας την είδε, θα μπορούσαμε να δούμε το κακό και ως απόδειξη της θείας παντοδυναμίας. Το αντίστροφο δηλαδή. Πως γίνεται αυτό; Εάν η δύναμη αποδεικνύεται στην ικανότητά της να επιβληθεί, να φέρει κάτω απ’ τον δικό της έλεγχο ένα αντικείμενο, τότε η παντο-δυναμία θα φανερωνόταν στην ικανότητα κάποιου να καθυποτάξει τη μεγαλύτερη ποσότητα δύναμης στο σύμπαν. Η παντο-δυναμία είναι η ικανότητα καθυπόταξης μιας άπειρης δύναμης. Η μεγαλύτερη ποσότητα δύναμης, η άπειρη δύναμη, δεν βρίσκεται στην κτίση αλλά στον ίδιο τον κτίστη. Ο Θεός δεν φανερώνει την παντοδυναμία του καθυποτάσσοντας ένα αντικείμενο εξαρτημένο, πεπερασμένο και κατώτερό του σε δύναμη. Η παντοδυναμία φανερώνεται στην ικανότητα του παντοδύναμου να περιορίσει τον εαυτό του, εφόσον δεν υπάρχει κάτι δυνατότερο εκεί έξω να καθυποτάξει. Τι σημαίνει αυτό; Αυτός ο αυτοπεριορισμός, η αυτοσυγκράτηση, η κένωση αν θέλετε, δεν εξυπακούεται την αδυναμία του Θεού να ελέγξει αυτό που δημιούργησε ούτε εξυπακούεται ολική παραχώρηση της δημιουργίας στη μοίρα της. Εάν ο Θεός δημιουργούσε νόμους με τους οποίους θα δεσμευότανε μονίμως και θα ήταν αδύναμος να ξεφύγει απ’ αυτούς, τότε θα είχαμε αντίφαση. Θα ήταν το ίδιο με το να λέγαμε ότι ο Θεός δημιούργησε μια πέτρα την οποία δεν μπορεί να σηκώσει. Ακόμα και ο άθεος J. L. Mackie στο κείμενό του Evil and Omnipotence συμφωνεί μαζί μας σ’ αυτό το σημείο. Μόνο προσωρινά, εν χρόνω, θα μπορούσε ο Θεός να αυτοπεριοριστεί. Ο αυτοπεριορισμός του όμως δεν είναι κατανοητός σε μας αλλά μυστηριώδης. Ο Θεός αρνείται να επέμβει κάθε φορά που πράττεται το κακό στον κόσμο αλλά ταυτόχρονα δεν είναι ούτε υποχείριο της ανθρώπινης ελευθερίας, όπως ο Γιώνας τον θέλει. Η ύπαρξη του κακού, λοιπόν, που για τον Γιώνας αποτελεί ένδειξη έλλειψης της θείας παντοδυναμίας για μας αποτελεί απόδειξή της ακριβώς επειδή βλέπουμε τον Θεό να υποτάσσει την υπέρτατη δύναμη, για τους δικούς του, άγνωστους σε μας, σκοπούς.
Δεν έχω καμία ψευδαίσθηση ότι θα λύσουμε το πρόβλημα του κακού σ’ αυτό το κείμενο. Μια τέτοια σκέψη θα ήταν γελοία. Ακόμα και η ίδια η Βίβλος συστήνει σιωπή και δάκρυα μπροστά στην ανθρώπινη τραγωδία. Αυτό, όμως, στο οποίο εστιάζω είναι στην «οξύμωρη» κατανόηση της παντοδυναμίας που βλέπουμε πιο πάνω. Η παντοδυναμία του Θεού φανερώνεται στην καθυπόταξη της άπειρης δύναμης και όχι του κτιστού κόσμου. Αναμενόμενο, λοιπόν, για έναν παντοδύναμο Θεό θα ήταν να καθυποτάξει τον ίδιο τον εαυτό του ακόμα κι αν αυτό σήμαινε ότι θα έπρεπε να απορροφήσει τη βία και το κακό της πεπερασμένης δύναμης του κόσμου. Αντιθέτως, καθυποτάσσοντας το πεπερασμένο δεν θα αποδείκνυε απολύτως τίποτα. Μόνο ότι είναι πιο δυνατός απ’ τον άνθρωπο, αλλά όχι ότι είναι παντοδύναμος. Η παντοδυναμία απαιτεί ένα αντικείμενο αντίστοιχο του υποκειμένου άρα οδηγεί παραδόξως στη σταύρωση, σε φαινομενικές ήττες, και αυτή η εκδήλωση της παντοδυναμίας μέσα στην ιστορία έχει φέρει τα πάνω κάτω στις μεσσιανικές αντιλήψεις των πρώτων χριστιανών και σε κάθε πτυχή της κοσμοθεωρίας τους. Σ’ έναν κόσμο όπου οι αυτοκρατορικές δυνάμεις καθυπότασσαν αδύνατους λαούς σε μια επίδειξη ισχύος και ύβρεως, ο Θεός καθυπότασσε την μέγιστη υπαρκτή δύναμη του ουρανού και της γης, την δική του. Εάν η φανέρωση δύναμης είναι η παραχώρηση τόπου στον άλλο και ο αυτοπεριορισμός, με όσο πόνο κι αν αυτό προκαλεί, τότε πραγματικά αυτός είναι ο τρόπος να νικήσει κανείς τον κόσμο. Ας αναλογιστεί ο καθένας τον τρόπο με τον οποίο φανερώνει τη δική του δύναμη.
4Torah 