Είναι πολύ δύσκολο να μιλήσει κανείς για την «καρδιά του Φαραώ» χωρίς αυτόματα να σκεφτούν οι αναγνώστες του την ατελείωτη διαμάχη Καλβινισμού-Αρμινιανισμού (προορισμού-ελεύθερης βούλησης). Πολλές φορές είναι χρήσιμο να κάνουμε ένα βήμα πίσω απ’ αυτές τις διαμάχες, να σταματήσουμε να ερμηνεύουμε το κείμενο αναχρονιστικά και να το δούμε εκ νέου τοποθετώντας το στο αρχαίο του πλαίσιο και στα ζητήματα που απασχολούσαν την εποχή του αρχαίου Ισραήλ. Ίσως έτσι ανακαλύψουμε ότι ένα θέμα που το θεωρούμε άσχετο με μας – όπως θα νόμιζαν πολλοί για τις πολιτικές και θρησκευτικές αντιλήψεις της αρχαίας Αιγύπτου – μας βοηθά να κατανοήσουμε ένα κείμενο που έχει δυσκολέψει πολλούς ερμηνευτές.
Στην Παλαιά Διαθήκη, όπως αναφέραμε και σε παλαιότερη ανάρτηση, η καρδιά του ανθρώπου θεωρείται πρωταρχικά ως το κέντρο της διανοητικής του λειτουργίας και έπειτα των συναισθημάτων, της βούλησης και του χαρακτήρα. Δεν υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στην καρδιά και στο πνεύμα ως δυο διαφορετικά εργαλεία επαφής του ανθρώπου με τον Θεό. Η καρδιά του ανθρώπου είναι η σφαίρα μέσω της οποίας επικοινωνεί με τον Θεό.
Στην αρχαία Αίγυπτο, όμως, δίνεται πολύ μεγαλύτερη σημασία στην καρδιά του ανθρώπου (‘ib ή hati) σε σημείο που να θεωρείται η ίδια σχεδόν ως αυτόνομο εργαλείο έξω απ’ τον κάτοχό της. Είναι ο «θρόνος του πεπρωμένου», το όργανο που καθορίζει την πορεία της ζωής του. Λεγόταν ακόμα ότι η καρδιά του ανθρώπου ήταν ο ίδιος ο θεός του. Μ’ άλλα λόγια, στην Αίγυπτο υπήρχε η αντίληψη ότι ο θεός καθοδηγούσε τον άνθρωπο μέσω του θείου αυτού εργαλείου, όριζε τις αποφάσεις του και τη ζωή του μέσω του χειρισμού της καρδιάς.
Ποιος ήταν, λοιπόν, αυτός ο θεός που γνώριζε την καρδιά των Αιγυπτίων και είχε επιρροή πάνω τους; Για να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα πρέπει να κατανοήσουμε πρώτα τη βασιλική ιδεολογία της αρχαίας Αιγύπτου.
Στην Αίγυπτο δεν υπάρχει ξεκάθαρη διάκριση μεταξύ του θεού Ώρου και του βασιλιά της Αιγύπτου, του Φαραώ. Ο Φαραώ ήταν ταυτισμένος με τον θεό και είχε την απόλυτη εξουσία επάνω στο λαό και στη γη του. Η ολοκληρωτική κυριαρχία του κάλυπτε διάφορους τομείς, όπως:
1. Τη δικαιοσύνη: Ο βασιλιάς ήταν η πηγή της ηθικής δικαιοσύνης και της νομοθεσίας. Ήταν ο αντιπρόσωπος της δικαιοσύνης και της τάξης επάνω στη γη, της λεγόμενης Μαατ. Εφόσον άνηκε σε μια κατηγορία ανώτερη των κοινών ανθρώπων, ήταν παντογνώστης και μπορούσε να διεισδύει στις καρδιές των ανθρώπων διαβάζοντας ακόμα και τις πιο απόρρητές τους σκέψεις.
2. Την ιεροσύνη: Ο βασιλιάς ήταν ο ανώτατος αρχιερέας και μέσω αυτού του ρόλου ήταν ο μόνος σύνδεσμος μεταξύ θεού και ανθρώπων. Αυτός ήταν ο εγγυητής της εύνοιας των θεών και του θριάμβου της τάξης επάνω στο χάος της γης. Ως αρχιερέας είχε υποχρέωση να υπηρετεί τους θεούς χτίζοντας νέους ναούς και συντηρώντας τους παλαιότερους, και ήταν επίσης υπεύθυνος για τη διεξαγωγή των καθημερινών τελετουργιών.
3. Την πολεμική δύναμη: Αυτός αποφάσιζε τους πολέμους, κατατρόπωνε τους εχθρούς και υπερασπιζόταν το λαό του. Ονομαζόταν «ο ποιμένας του λαού» και συχνά απεικονίζεται με την ποιμαντική ράβδο του στο χέρι. Διασφάλιζε, δηλαδή, την ευημερία και την προστασία όλων των υπηκόων του, φτωχών και πλουσίων.
Σε πολλές επιγραφές, ο Φαραώ παρουσιάζεται να κάθεται στο θρόνο, ο οποίος είναι σύμβολο της εξουσίας του, και οι υπόλοιποι άνθρωποι είναι στο πάτωμα οκλαδόν (το ιερογλυφικό σύμβολο για τη λέξη «άνθρωπος»). Κανείς δεν πλησίαζε τον βασιλιά αν δεν βρισκόταν σε στάση προσκύνησης. Όλα τα παραπάνω μαρτυρούν για τη ριζικά ανώτερη θέση του Φαραώ από τον υπόλοιπο λαό (ταξική και οντολογική). Βρισκόταν σε άλλη κατηγορία, πέραν του ανθρώπινου είδους, σ’ αυτήν του ημίθεου. Συνεπώς, ήταν αυτή η θεοποιημένη του υπόσταση που του έδινε την εξουσία και την ικανότητα του «καρδιογνώστη».
Είναι, λοιπόν, αναμενόμενο το γεγονός ότι στο βιβλίο της Εξόδου, η καρδιά του Φαραώ αποτελεί κεντρικό άξονα στην ιστορία και το συγκεκριμένο μοτίβο επαναλαμβάνεται 20 φορές στο βιβλίο (κατά τη διάρκεια των πληγών έως και το πέρασμα μέσα απ’ τη θάλασσα). Το βιβλικό κείμενο είναι άκρως πολεμικό ενάντια στην φαραωνική απολυταρχία. Από το 3ο κιόλας κεφάλαιο ο Γιαχβέ, ο Θεός των Εβραίων, παρουσιάζεται να έχει πρόσβαση στο κέντρο της βούλησης του μονάρχη: «ἐγὼ δὲ ἐξεύρω, ὅτι δὲν θέλει σᾶς ἀφήσει ὁ βασιλεὺς τῆς Αἰγύπτου νὰ ὑπάγητε, εἰμὴ διὰ χειρὸς κραταιᾶς» (Εξοδ 3:19). Ο Γιαχβέ συνεχίζει τη γνωστοποίηση του σχεδίου του και διακηρύττει όχι μόνο τη γνώση των σκέψεων της καρδιάς του Φαραώ, αλλά και τον έλεγχό Του επάνω στην καρδιά του μονάρχη: «Καὶ εἶπε Κύριος πρὸς τὸν Μωϋσῆν, Ὅταν ὑπάγῃς καὶ ἐπιστρέψῃς εἰς Αἴγυπτον, ἰδὲ νὰ κάμῃς ἔμπροσθεν τοῦ Φαραὼ πάντα τὰ θαυμάσια, τὰ ὁποῖα ἔδωκα εἰς τὴν χεῖρά σου· πλὴν ἐγὼ θέλω σκληρύνει τὴν καρδίαν αὐτοῦ, καὶ δὲν θέλει ἐξαποστείλει τὸν λαόν» (Έξοδ 4:21, βλ. επίσης 7:2-5, 9:12, 10:1, 20, 27, 11:9-10, 13:15, 14:4). Η ιστορία συνεχίζεται και με την καρδιά του Φαραώ να παραμένει σκληρή μπροστά στον Θεό (Έξοδ 7:13-14, 22, 8:15, 9:7, 35) και παρουσιάζεται και ο ίδιος ο Φαραώ να σκληραίνει τη δική του καρδιά (8:11, 32), όχι αυθαίρετα φυσικά, αλλά «καθώς ο Γιαχβέ το είπε».
Σκοπός του κειμένου δεν είναι να διδάξει για τον προορισμό της σωτηρίας, αλλά να παρουσιάσει τη μάχη του Γιαχβέ ενάντια στα υβριστικά καθεστώτα. Πρόκειται για μια αναμέτρηση εξουσίας στην οποία ο Γιαχβέ βγαίνει νικητής. Η ενσάρκωση του αιγύπτιου θεού Ώρου, ο παντογνώστης Φαραώ που έχει απόλυτο έλεγχο στις καρδιές και στο πεπρωμένο του λαού παρουσιάζεται να μην έχει καν τον έλεγχο της δικής του καρδιάς, πόσο μάλλον του πεπρωμένου του λαού Ισραήλ. Τα σχέδια του Γιαχβέ για τον λαό Του είναι αυτά που υπερισχύουν καθώς ο Φαραώ απομυθοποιείται και οι σκλάβοι ελευθερώνονται.
Η σκλήρυνση της καρδιάς του Φαραώ είναι το μεγάλο σύνθημα που αντηχεί ακόμα μέσα στους αιώνες: «κανένας άνθρωπος δεν κυβερνά το πεπρωμένο των ανθρώπων, παρά μόνο ο δημιουργός τους». Ο ψαλμός του λαού Ισραήλ, εμπνευσμένος από την έξοδο, από την απόλυτη κυριαρχία του Γιαχβέ επάνω στις καρδιές των Αιγυπτίων συνεχίζει να το διακηρύττει: «καὶ εἰσῆλθεν Ισραηλ εἰς Αἴγυπτον καὶ Ιακωβ παρῴκησεν ἐν γῇ Χαμ καὶ ηὔξησεν τὸν λαὸν αὐτοῦ σφόδρα καὶ ἐκραταίωσεν αὐτὸν ὑπὲρ τοὺς ἐχθροὺς αὐτοῦ μετέστρεψεν τὴν καρδίαν αὐτῶν τοῦ μισῆσαι τὸν λαὸν αὐτοῦ τοῦ δολιοῦσθαι ἐν τοῖς δούλοις αὐτοῦ» (Ψαλ 105[Ο΄104]:23-25 – χρησιμοποιώ τους Εβδομήκοντα γιατί η μετάφραση του Βάμβα δεν αποδίδει σωστά αυτό το σημείο).
Και γιατί όλ’ αυτά; Για να μη πιστέψεις ποτέ ξανά σε ημίθεους, να μη γονατίσεις ποτέ ξανά μπροστά σε θνητούς ηγέτες και να μπορείς να διακρίνεις την ύβρη του ανθρώπου όταν χειραγωγεί τις καρδιές των πλασμάτων του Θεού.
Το Βιβλίο των Νεκρών της αρχαίας Αιγύπτου λέει ότι η καρδιά του νεκρού ζυγίζεται σε ζυγαριά έναντι ενός φτερού (το οποίο αντιπροσωπεύει την Μαατ, την αλήθεια και τη δικαιοσύνη) για να εξακριβωθεί εάν ο νεκρός θα περάσει σε μια άλλη ζωή ευημερίας ή θα χαθεί. Στην Έξοδο 8:11, ο Φαραώ δεν σκληραίνει την καρδιά του αλλά την κάνει «βαριά» (εβρ. χαχμπέντ), στοιχείο που θα έκανε τον ακροατή αμέσως να συνειδητοποιήσει ότι το πεπρωμένο του Φαραώ ήδη «ζυγίστηκε». Η ηγεσία του απέτυχε να φέρει Μαατ, αλήθεια και δικαιοσύνη, στους ανθρώπους της γης. Με τα δικά του κριτήρια κρίνεται ο Φαραώ κι αποτυχαίνει.
Το βιβλίο, όμως, της Εξόδου πέτυχε. Χάρη σ’ αυτό η ιστορία της ανθρωπότητας δεν θα ναι ποτέ πια η ίδια. Απομυθοποίησε μια για πάντα τον άνθρωπο, την ανθρώπινη εξουσία. Ο θρόνος της απόλυτης κυριαρχίας επάνω στους λαούς ανήκει ήδη στον ίδιο τον Γιαχβέ και δεν μπορεί η φαντασία μας να επιστρέψει πλέον στα φαραωνικά ιδεώδη. Δεν μπορεί η καρδιά μας ν’ αναπαυθεί στις κυβερνήσεις ή στους κυβερνήτες της γης. Και είμαστε βέβαιοι ότι κανένας θνητός ηγέτης – πολιτικός ή εκκλησιαστικός – δεν μπορεί να ορίσει τις μοίρες των λαών. Γιατί η καρδιά κάθε ηγέτη είναι στα χέρια του Θεού, και την κάνει ό,τι θέλει.
Προτεινόμενες Πηγές:
Beale, G. K. “An Exegetical and Theological Consideration of the Hardening of Pharaoh’s Heart in Exodus 4-14 and Romans 9”. Trinity Journal 5 (1984): 129-154. Leprohon, Ronald J. “Royal Ideology and State Administration in Pharaonic Egypt”. Pages 273-287 in Volume I of Civilization of the Ancient Near East. Edited by Jack M. Sasson. Peabody: Hendrickson, 2006. Originally Published: New York: Scribner, 1995. Morenz, Siegfried. Egyptian Religion. Translation of Aegyptische Religion (Stuttgart: W. Kohlhammer GmbH, 1960) by Ann E. Keep. New York: Cornell University Press, 1992. Walton, John H., Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas. The IVP Bible Background Commentary: Old Testament. Downers Grove: IVP, 2000.
4Torah 