Έχετε βρεθεί ποτέ σε καταστάσεις όπου κάποιος μεταφράζει από τα αγγλικά στα ελληνικά και δίνει μια εντελώς διαφορετική ερμηνεία από αυτό που θέλει να πει η αρχική γλώσσα; Συνήθως αυτό συμβαίνει στις ταινίες του σινεμά. Όταν συγκρίνεις τον αγγλικό τίτλο με τον ελληνικό δεν έχει καμία σχέση! Π.χ. η ταινία A Few Good Men (Λίγοι Καλοί Άντρες) μεταφράστηκε Ζήτημα Τιμής! Το Mission Impossible (Αδύνατη Αποστολή) μεταφράστηκε Επικίνδυνη Αποστολή. Ο μεταφραστής είδε μάλλον ότι στην ταινία ο πρωταγωνιστής τελικά καταφέρνει να πετύχει την αποστολή που του αναθέτουν. Θεώρησε ότι αυτό που ήθελε να πει ο τίτλος δεν είναι ότι η αποστολή είναι αδύνατον να διεκπεραιωθεί, απλά θα είναι αρκετά επικίνδυνη στη διεκπεραίωση της. Ο μεταφραστής ερμήνευσε αυτό που θεώρησε ότι ήταν η πρόθεση του τίτλου, η πραγματική του έννοια.
Αυτό το είδος μετάφρασης υπάρχει από τότε που ξεκίνησε το έργο της μετάφρασης. Το πρώτο βιβλίο που μεταφράστηκε στον κόσμο μας ήταν η Παλαιά Διαθήκη. Στον 3ο αιώνα π.Χ., όταν ο αρχαίος κόσμος μιλούσε ελληνικά, δεν μπορούσαν πλέον οι περισσότεροι Ιουδαίοι να καταλάβουν την Παλαιά Διαθήκη στην εβραϊκή γλώσσα που είχε γραφτεί· έπρεπε να τη μεταφράσουν στα ελληνικά για να μπορούν να τη χρησιμοποιούν στις συναγωγές τους και να καταλαβαίνει το ακροατήριο το ανάγνωσμα. Πολλές φορές όμως, όπως είδαμε και με τον μεταφραστή της ταινίας Mission Impossible, οι μεταφραστές της Βίβλου, οι λεγόμενοι Εβδομήκοντα, δεν μετέφραζαν με απόλυτη κυριολεξία αλλά έδιναν το νόημα του εβραϊκού κειμένου. Αυτό που πίστευαν ότι εννοούσε πραγματικά. Επομένως, η μετάφραση τι μου δείχνει; Δεν μου δείχνει τόσο τη σημασία του κειμένου αλλά περισσότερο, μου δείχνει τι σήμαινε το κείμενο της Βίβλου για τον μεταφραστή, για τους Ιουδαίους που μελετούσαν τη Βίβλο εκείνη την εποχή δηλαδή.
Θυμάστε ότι ακόμα βρισκόμαστε στην προ-Χριστού εποχή. Μας ενδιαφέρει λοιπόν να μελετήσουμε τη μετάφρασή τους για να καταλάβουμε τι αντιλήψεις επικρατούσαν την εποχή πριν να έρθει ο Χριστός, να καταλάβουμε σε ποιους ανθρώπους ήρθε!
Θα εξετάσουμε κάποια εδάφια της Βίβλου, τι σημαίνουν στα εβραϊκά και πως τα μετέφρασαν οι μεταφραστές. Αυτό που θα φανεί εδώ είναι πόσο έντονη ήταν η προσδοκία αυτών των ανθρώπων για τον Μεσσία, μια προσδοκία που επηρέαζε, σε αρκετές περιπτώσεις, τον τρόπο με τον οποίο ερμήνευαν τις γραφές και τις μετέφραζαν.
Ξεκινώντας από το βιβλίο των Αριθμών, πάμε στην ιστορία του προφήτη Βαλαάμ. Όταν οι Ισραηλίτες βγήκαν από την Αίγυπτο, κατασκήνωσαν στις κοιλάδες τις Μωάβ και ετοιμάζονταν για την κατάκτηση της γης της επαγγελίας. Τότε ο βασιλιάς της Μωάβ, ο Βαλάκ, πήρε τον προφήτη Βαλαάμ και τον πρόσταξε να καταραστεί τους Ισραηλίτες από την κορυφή του βουνού. Αυτός όμως δεν μπόρεσε να αρθρώσει ούτε μια κατάρα εναντίων τους. Ο Κύριος του έδωσε μόνο ευλογίες να πει για τον λαό Ισραήλ και στο 24 κεφάλαιο κάνει μια προφητεία για τον Ισραήλ. Εδώ βλέπουμε τι είπε στο 24:7 και 17 και πως το ερμήνευσαν οι μεταφραστές:
(α) Αριθμοί 24:7:
Το εβραϊκό κείμενο το οποίο μπορούμε να το δούμε από τη μετάφραση του Βάμβα λέει:
Βάμβας: «Θέλει ἐκχέει ὕδωρ ἐκ τῆς ἀντλίας αὑτοῦ, καὶ τὸ σπέρμα αὐτοῦ θέλει εἶσθαι εἰς ὕδατα πολλά, καὶ ὁ βασιλεὺς αὐτοῦ θέλει εἶσθαι ὑψηλότερος τοῦ Ἀγάγ, καὶ ἡ βασιλεία αὐτοῦ θέλει μεγαλυνθῆ.»
Η μετάφραση των Εβδομήκοντα όμως λέει το εξής:
Ο΄: «ἐξελεύσεται ἄνθρωπος ἐκ τοῦ σπέρματος αὐτοῦ καὶ κυριεύσει ἐθνῶν πολλῶν καὶ ὑψωθήσεται ἢ Γωγ βασιλεία αὐτοῦ καὶ αὐξηθήσεται ἡ βασιλεία αὐτοῦ.»
Τι έγινε εδώ; Κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό που λέει το εβραϊκό κείμενο. Μας λέει ότι από το σπέρμα του Ισραήλ θα βγει ένας άνθρωπος που θα κυριεύσει πάνω σε πολλά έθνη και η βασιλεία του θα υπερισχύσει της βασιλείας, όχι του Αγάγ, ο οποίος ήταν απλά ο βασιλιάς των Αμαληκιτών που νικήθηκε από τον βασιλιά Σαούλ, αλλά του Γωγ. Ο Γωγ αναφέρεται μόνο στο βιβλίο του Ιεζεκιήλ στην Παλαιά Διαθήκη και παρουσιάζεται ως ο τελευταίος εσχατολογικός εχθρός του λαού του Θεού. Οι μεταφραστές μας λένε δηλαδή ότι η προφητεία του Βαλαάμ δεν είναι για ύδατα που θα ρέουν ούτε είναι για κάποιον ασήμαντο βασιλιά της εποχής του Σαούλ. Η προφητεία του Βαλαάμ αφορά έναν άνθρωπο που θα κυριεύσει πάνω σε όλα τα έθνη και θα νικήσει τον εσχατολογικό εχθρό για τον οποίο μιλάει ο Ιεζεκιήλ. Με άλλα λόγια, για τους Εβδομήκοντα, ο Βαλαάμ παρουσιάζεται να προφητεύει κάτι πολύ ανώτερο, για έναν εσχατολογικό βασιλιά τον οποίον ακόμα περίμεναν.
Τώρα θα μου πείτε, μήπως έγινε κάποιο λάθος στη μετάφραση; Μήπως δεν υπονοούν όλα αυτά οι μεταφραστές; Πάμε στο 24:17 τώρα να δούμε τι κάνουν εκεί:
(β) Αριθμοί 24:17:
Το εβραϊκό κείμενο λέει το εξής:
Βάμβας: «θέλει ἀνατείλει ἄστρον ἐξ Ἰακώβ, καὶ θέλει ἀναστηθῆ σκῆπτρον ἐκ τοῦ Ἰσραήλ, καὶ θέλει πατάξει τοὺς ἀρχηγοὺς Μωάβ, καὶ ἐξολοθρεύσει πάντας τοὺς υἱοὺς τοῦ Σήθ.»
Οι εβδομήκοντα όμως μεταφράζουν ως εξής:
Ο΄: «ἀνατελεῖ ἄστρον ἐξ Ιακωβ καὶ ἀναστήσεται ἄνθρωπος ἐξ Ισραηλ καὶ θραύσει τοὺς ἀρχηγοὺς Μωαβ καὶ προνομεύσει πάντας υἱοὺς Σηθ»
Εδώ βλέπουμε ότι στη θέση του «σκήπτρου» που βρίσκεται στο εβραϊκό κείμενο, η Εβδομήκοντα ερμηνεύουν πάλι «άνθρωπος». Η λέξη σκήπτρο συνήθως δηλώνει βασιλιά. Οι μεταφραστές αντί να μεταφράσουν σκήπτρο ή βασιλιάς προτιμούν τον τίτλο «άνθρωπος». Λειτουργεί ως τίτλος εδώ. Οι μεταφραστές, λοιπόν, που ζούνε πριν να έρθει ο Χριστός περιμένουν κάποιον άνθρωπο που θα βασιλεύσει πάνω σ’ όλα τα έθνη.
Αυτός ο άνθρωπος, είναι ο αναμενόμενος σωτήρας όπως θα δούμε τώρα στον Ησαΐα:
(γ) Ησαΐας 19:20:
Το εβραϊκό κείμενο λέει:
Βάμβας: «καὶ θέλει ἐξαποστείλει πρὸς αὐτοὺς σωτῆρα καὶ μέγαν καὶ θέλει σώσει αὐτούς.»
Αλλά, και σε αυτό το σημείο, οι Εβδομήκοντα μεταφράζουν:
Ο΄: «καὶ ἀποστελεῖ αὐτοῖς κύριος ἄνθρωπον ὃς σώσει αὐτούς κρίνων σώσει αὐτούς»
Ξανά ο τίτλος «άνθρωπος». Μόνο οι Εβδομήκοντα χρησιμοποιούσαν τον τίτλο άνθρωπος ή μήπως τον βρίσκουμε και σε άλλους;
Βρήκα άλλες δύο πηγές πριν την εποχή του Χριστού που χρησιμοποιούν και αυτές τον τίτλο άνθρωπος για τον αναμενόμενο βασιλιά Μεσσία. Ένα ιουδαϊκό κείμενο από τον 2ο αιώνα π.Χ., ονομαζόμενο Η Διαθήκη του Ιούδα λέει το εξής:
«Και μετά από αυτά τα πράγματα ένα άστρο θα ανατείλει σε σένα από τον Ιακώβ με ειρήνη, και ένας άνθρωπος θα ανατείλει, σαν τον ήλιο της δικαιοσύνης, περπατώντας με τους υιούς των ανθρώπων σε πραότητα και δικαιοσύνη, και αμάρτημα δε θα βρεθεί σε αυτόν». (24:1)
Και εδώ η αναμονή για τον «άνθρωπο» είναι εμφανής.
Επίσης, αν κοιτάξουμε τώρα ακόμα πιο κοντά στην εποχή του Χριστού, τον Ιουδαίο φιλόσοφο Φίλωνα που ήταν σύγχρονος περίπου του Ιησού, λέει τα εξής για τον Μεσσία:
ἐξελεύσεταί ποτε ἄνθρωπος ἐξ ὑμῶν καὶ ἐπικρατήσει πολλῶν ἐθνῶν καὶ ἐπιβαίνουσα ἡ τοῦδε βασιλεία καθ᾽ ἑκάστην ἡμέραν πρὸς ὕψος ἀρθήσεται.
(Ζωή του Μωυσή 1:290)
Είναι φανερό λοιπόν, ότι οι πρώτοι μεταφραστές της ΠΔ, οι λεγόμενοι Εβδομήκοντα, ο συγγραφέας της Διαθήκης του Ιούδα, ο φιλόσοφος Φίλωνας, όλοι αυτοί που έζησαν την εποχή πριν να έρθει ο Χριστός, πρόσμεναν έναν Μεσσία, «τον άνθρωπο», ο οποίος θα ήταν ο βασιλιάς του Ισραήλ αλλά και των εθνών όλων. Ο τίτλος «άνθρωπος» ήταν γι αυτούς Μεσσιανικός τίτλος.
Αν πάμε τώρα στην ΚΔ, στο ευαγγέλιο του Ιωάννη, ο Ιησούς παρουσιάζεται ως ο βασιλιάς των Ιουδαίων. Αυτή είναι άλλωστε και η επιγραφή επάνω στον σταυρό. Όταν στο κεφάλαιο 19 συλλαμβάνεται ο Ιησούς και πηγαίνει στον Πιλάτο, οι στρατιώτες που τον βασανίζουν τον ντύνουν βασιλιά και τον κοροϊδεύουν «Βασιλιά των Ιουδαίων». Η εικόνα είναι φοβερή όταν έρχεται τελικά ο Ιησούς μπροστά στον Πιλάτο ντυμένος «βασιλιάς» και λέει το κείμενο:
«ἐξῆλθεν οὖν ὁ Ἰησοῦς ἔξω, φορῶν τὸν ἀκάνθινον στέφανον καὶ τὸ πορφυροῦν ἱμάτιον. καὶ λέγει αὐτοῖς· ἰδοὺ ὁ ἄνθρωπος.» (Ιωάν 19:5)
Θα μπορούσε κανείς να προσπεράσει αυτή τη δήλωση πολύ εύκολα. Γνωρίζοντας όμως το υπόβαθρο του τίτλου «άνθρωπος», πιθανότατα συμβαίνει κάτι περισσότερο εδώ πέρα. Ο Πιλάτος παρουσιάζει στους Ιουδαίους τον Ιησού αναγγέλοντάς τους εν αγνοία του «Εδώ είναι ο προσδοκώμενος Μεσσίας». Λέω «εν αγνοία του» γιατί με παρόμοιο τρόπο πάλι στο Κατά Ιωάννη ο αρχιερέας διακηρύττει μιαν αλήθεια «εν αγνοία του», ότι είναι καλύτερο να πεθάνει ένας για τον λαό αντί να χαθεί ολόκληρο το έθνος (11:50).
Η λέξη «άνθρωπος», λοιπόν, έχει μια ιστορία και όσο περισσότερο μπαίνουμε στην εποχή του Ιησού και στα αρχαία κείμενα, περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν να αφουγκραστούμε έννοιες που οι τότε ακροατές «έπιαναν» ευθέως αλλά εμείς, λόγω ιστορικής απόστασης, μπορεί να τις χάνουμε.
Η απλή φράση «ιδού ο άνθρωπος», λοιπόν, είναι απείρως φορτισμένη!
4Torah 