Παρθενική γέννηση ή λανθασμένη μετάφραση;

«Πως αναπτύχθηκε η ιδέα για την παρθενική γέννηση;», ρωτάει ο δημοσιογράφος του BBC την Φραντζέσκα Σταυρακοπούλου, τη νέα celebrity περί βιβλικών θεμάτων του καναλιού. «Μα φυσικά πρόκειται περί λανθασμένης μετάφρασης του Ησαΐα 7:14 από τους Εβδομήκοντα» απαντάει σε μια προσπάθεια να διαφωτίσει το ανυποψίαστο κοινό που ζει αιώνες τώρα στον σκοταδισμό των παραδόσεων. Το θέμα είναι αρκετά πιο σύνθετο απ’ ότι η Σταυρακοπούλου παρουσιάζει, γι αυτό ας πάρουμε τα πράγματα απ’ την αρχή….

Όταν ο Ματθαίος περιγράφει την ιστορία της σύλληψης του θείου βρέφους από την Μαριάμ, συνοψίζει την ιστορία του ως εξής στο 1:22-23:

τοῦτο δὲ ὅλον γέγονεν ἵνα πληρωθῇ τὸ ῥηθὲν ὑπὸ κυρίου διὰ τοῦ προφήτου λέγοντος· ²³  ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει καὶ τέξεται υἱόν, καὶ καλέσουσιν τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ, ὅ ἐστιν μεθερμηνευόμενον μεθ᾽ ἡμῶν ὁ θεός.

Ό,τι βρίσκεται σε πλάγια γράμματα είναι αναφορά στην προφητεία του Ησαΐα 7:14, την οποία μεταφράζω από το εβραϊκό μασοριτικό κείμενο:

«Γι αυτό θα δώσει ο Κύριος ο ίδιος σε σας σημείο. Ιδού η παρθένος/νεαρή θα μείνει έγκυος και θα γεννήσει γιο και θα καλέσεις (θηλ.) το όνομά του ΙμμάνουΕλ.»

Όπως φαίνεται και στη μετάφραση μου, η εβραϊκή λέξη «αλμά» είναι γενική και δηλώνει «νεαρή γυναίκα σε ηλικία παντρειάς (παρθένα ή όχι)». Στα εβραϊκά η πιο συνηθισμένη λέξη για γυναίκα παρθένα είναι η λέξη «μπετουλά». Εφόσον, λοιπόν, η λέξη «αλμά» δεν μας ξεκαθαρίζει αν πρόκειται για παρθένα ή όχι, εξαρτάται τώρα από τον μεταφραστή να ερμηνεύσει τι ήταν αυτό που ο συγγραφέας εννοούσε. Σ’ αυτό το σημείο είναι ξεκάθαρο ότι όποια κι αν ήταν η επιλογή του μεταφραστή των Εβδομήκοντα δεν θα θεωρούταν «λανθασμένη μετάφραση» εφόσον η λέξη μπορεί να χρησιμοποιηθεί τόσο για παντρεμένη όσο και για ανύπαντρη κοπέλα. Εδώ τελειώνουμε με την Σταυρακοπούλου, αλλά συνεχίζουμε για να εξερευνήσουμε το ζήτημα ακόμα περισσότερο.

Μήπως έχουμε στα χέρια μας άλλα εβραϊκά χειρόγραφα που να έχουν τη λέξη «μπετουλά» αντί «αλμά»; Έψαξα να βρω κάποιο χειρόγραφο που να διαφέρει από το μασοριτικό και το μόνο που βρήκα είναι μια περγαμηνή του Ησαΐα (1QIsa^a) από την 1^η σπηλιά του Κουμράν η οποία δεν διαφέρει από το μασοριτικό κείμενο σ’ αυτό το χωρίο εκτός από ένα μικρό σημείο. Λέει «…και θα καλέσει (αρσ.) το όνομα του…» αντί «και θα καλέσεις (θηλ.)…» Άρα, τουλάχιστον απ’ όσα χειρόγραφα έχουν ανακαλυφθεί, δεν φαίνεται ο μεταφραστής των Εβδομήκοντα σ’ αυτό το χωρίο να είχε στα χέρια του ένα εβραϊκό χειρόγραφο πολύ διαφορετικό από το μασοριτικό που έχουμε σήμερα.

Οι Εβδομήκοντα, λοιπόν, μετέφρασαν το Ησαΐας 7:14 ως εξής: «διὰ τοῦτο δώσει κύριος αὐτὸς ὑμῖν σημεῖον ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει καὶ τέξεται υἱόν καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Εμμανουηλ»

Παρόλο που η λέξη «παρθένος» από τον 1^ο αιώνα και μετά αναφέρεται μόνο σε γυναίκες που δεν είχαν σεξουαλική επαφή, δεν είχε πάντοτε μόνο αυτή τη σημασία. Μάλιστα οι Εβδομήκοντα χρησιμοποιούν τη λέξη και για κοπέλες που είχαν σεξουαλική επαφή, όπως π.χ. την Δίνα στο Γεν 34:3 η οποία μόλις είχε συνευρεθεί με τον Συχέμ. Χρησιμοποιούν, επίσης, τη λέξη παρθένος και για άλλες εβραϊκές λέξεις εκτός από τη λέξη «αλμά», όπως την πολύ γενική λέξη «νααρά» αλλά και την πολύ συγκεκριμένη «μπετουλά». Και οι τρεις λέξεις αναφέρονται στη Ρεβέκκα στη Γένεση 34.

Επομένως, η λέξη «παρθένος» δεν αποτελεί κακή μετάφραση της λέξης «αλμά» αλλά είναι ένας απόλυτα αποδεκτός όρος για την απόδοση της εβραϊκής λέξης.

Τι συμβαίνει όμως στην Καινή Διαθήκη; Στο Κατά Ματθαίον η λέξη «παρθένος» χρησιμοποιείται αποκλειστικά ως αναφορά σε μια γυναίκα που δεν είχε σεξουαλική επαφή, στο οποίο εδάφιο βασίστηκε η χριστιανική αντίληψη της παρθενικής γέννησης. Αρκετοί Ιουδαίοι στα μέσα του 2^ου αιώνα μ.Χ. άρχισαν να νιώθουν άβολα με τη λέξη «παρθένος» στον Ησαΐα 7:14, και τη χρήση του χωρίου από τους Χριστιανούς, γι αυτό επιδίωξαν την παραγωγή καινούργιων ελληνικών μεταφράσεων, όπως π.χ. του Ακύλα, του Σύμμαχου και του Θεοδοτίωνα.

Ένας από τους σκοπούς της μετάφρασης του Ακύλα (c. 140 μ.Χ.) ήταν να διορθώσει τις ατέλειες των Εβδομήκοντα, ανάμεσα στις οποίες και εκείνες που προκαλούσαν διαφωνίες μεταξύ Ιουδαίων και Χριστιανών. Π.χ. αντί να μεταφράσει τη λέξη «μασίαχ» ως Χριστός ή χρισμένος, μετέφραζε ηλειμμένος, πιθανότατα για να αφαιρέσει οποιαδήποτε σύνδεση θα μπορούσε να προκύψει με το πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Ο Ακύλας, λοιπόν, όπως και οι άλλοι Ιουδαίοι μεταφραστές αποδίδουν το Ησαΐας 7:14 ως εξής:

«δια τουτο δωσει <κυριος> αυτος υμιν σημειον ιδου η νεανις [εν γαστρι] συλλαμβανει και τικτει υιον και καλεσεις ονομα αυτου εμμανουηλ»

Ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας είναι ο πρώτος από τους χριστιανούς συγγραφείς σε γραπτή διαμάχη με Ιουδαίους ή ιουδαΐζοντες, τους Εβιωνίτες, και με τους Μαρκιωνίτες, που ισχυρίζονταν ότι ο Ησαΐας δεν μιλούσε για παρθενική γέννηση, ούτε καν για τον Ιησού Χριστό, αλλά πιθανότατα για τη γέννηση του βασιλιά Εζεκία. Καυστικότατος ο Ιουστίνος, απορρίπτει το «νεανίς» που οι αντίπαλοί του προτιμούσαν και απαντά:

τολμάτε να διαψεύδετε τις γραφές λέγοντας ότι δεν λένε αυτό που δείχνει η μετάφραση, αλλά ‘ . . . η νεανίς θα συλλάβει’ λες και θα ήταν κάποιο σπουδαίο γεγονός για μια γυναίκα να συλλάβει υιό μετά από σεξουαλική συνεύρεση – όλες οι νεανίδες, εκτός από τις στείρες, μπορούν να συλλάβουν (Διάλογος, 71:3 και 43).

[Λίστα χριστιανών συγγραφέων που αναφέρονται στο Ησα 7:14: Ιουστίνος, Προς Τρύφωνα Ιουδαίον Διάλογος. 43, 67, 71, 84. Ειρηναίος. iii. 21.1 εξ. Τερτυλλιανός. Κατά Μαρκίωνα. iii. 13, iv. 10. Κυπριανός. Μαρτυριών τρία βιβλία προς τον Κυρίνο. ii. 9. Ευσέβιος. Απόδειξη Ευαγγελίου. vii. 1. Κύριλλος Ιεροσολύμων. xii. 21.]

Είναι φανερό, λοιπόν, ότι το ζήτημα δεν πρόκειται να λυθεί στο γλωσσολογικό επίπεδο, αλλά στο ερμηνευτικό. Εφόσον, τόσο η λέξη «αλμά» όσο και η λέξη «παρθένος» θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για μια νεαρή κοπέλα σε ηλικία γάμου (παρθένα ή όχι), το ερώτημα που προκύπτει είναι, τι εννοεί το ίδιο το βιβλίο του Ησαΐα με αυτό το σημείο (εβρ. Οτ); Εκεί είναι που πρέπει να εστιάσουμε, και η δική μου άποψη είναι ότι ο Ματθαίος χρησιμοποιεί μια ήδη υπάρχουσα ιουδαϊκή ερμηνεία για το χωρίο η οποία θεωρούσε τη γέννηση για την οποία μιλάει ο Ησαΐας ως μια υπερφυσική γέννηση. Παραθέτω κάποιους λόγους για τη θέση μου:

1. Όποια αντίληψη κι αν έχει κανείς για τη σύνταξη του βιβλίου του Ησαΐα, στην τελική του μορφή ερμηνευόταν, και θα έπρεπε να ερμηνεύεται, ως ένα ενιαίο βιβλίο όπου κάθε κομμάτι επηρεάζει την κατανόηση του όλου. Στο βιβλίο συναντάμε πολλές περιγραφές υπερφυσικών γεγονότων που σηματοδοτούν την αποκατάσταση του Ισραήλ, όπως π.χ. την στείρα που θα γεννήσει περισσότερα παιδιά από την παντρεμένη (Ησα 54:1), τον ευνούχο του οποίου το όνομα θα μνημονεύεται (56:4-5), την έρημο που θα γεμίσει λουλούδια (35:1), το δούλο του Κυρίου που θα πεθάνει αλλά θα μακροημερεύσει (53:10)! Μέσα στο πλήθος των μη-αναμενόμενων αυτών ανατροπών θα μπορούσε κανείς να ερμηνεύσει και την παρθένο που θα γεννήσει ως «θαυματουργικό γεγονός», χωρίς να παραβιάζει το γενικό μοτίβο του Ησαΐα.

2. Εάν όλος ο ιουδαϊκός κόσμος ήταν αντίθετος με την ερμηνεία του Ησαΐα 7:14 ως θαυματουργική θεία επέμβαση, τότε δεν θα είχε καμία ρητορική αξία η χρήση του εδαφίου από τον Ματθαίο ως στήριγμα της θέσης του. Με άλλα λόγια, εάν όλοι πίστευαν ότι ο Ησαΐας μιλούσε απλά για μια νεαρή κοπέλα που γέννησε με φυσιολογικό τρόπο, κανέναν δεν θα έπειθε ο Ματθαίος επικαλούμενος το συγκεκριμένο χωρίο. Αντίθετα, επειδή η συγκεκριμένη ερμηνεία για παρθενική γέννηση ήταν παρούσα στους κύκλους του Ματθαίου ή σε κάποιους ιουδαϊκούς κύκλους, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί απ’ αυτόν ως επιβεβαίωση της ταυτότητας του Ιησού.

3. Πιστεύω ότι η ιδέα ότι το δόγμα της παρθενικής γέννησης χρησιμοποιήθηκε για να συγκαλύψει μια γέννηση που προέκυψε από μοιχεία είναι δύσκολο να στηριχθεί ιστορικά. Δεν χρειάζεται να επαναλάβω τα επιχειρήματα τα οποία είναι παρόμοια με αυτά που χρησιμοποιούνται προς όσους θεωρούν και τον θάνατο του Χριστού «δικαιολογημένο» μέσω του δόγματος της ανάστασης.

4. Θεωρώ ως κοινή πρακτική του ανθρώπου να βλέπει ένα γεγονός και να το ερμηνεύει υπό το φως αυτών που διάβασε ή διδάχτηκε ή προσδοκούσε. Ειδικά αν θέλεις να υποστηρίξεις ένα κίνημα και να πιστοποιήσεις την εγκυρότητά του δεν θα ήταν σοφό να δημιουργήσεις από το κεφάλι σου γεγονότα εξωπραγματικά τα οποία κανείς δεν προσδοκούσε και μετά να προσπαθείς επιπλέον να πείσεις τους άλλους αλλάζοντας μάλιστα και τις ίδιες τις Γραφές τους οι οποίες θα ήταν το μόνο μέσο που θα μπορούσες να χρησιμοποιήσεις για να τους πείσεις. Αντίθετα, εάν γίνεις μάρτυρας ενός παράξενου γεγονότος, θα ψάξεις τις μόνες κανονιστικές πηγές που έχεις για να προσπαθήσεις να το εξηγήσεις. Κάτι παρόμοιο γίνεται και στην Πεντηκοστή (Πράξεις 2), όπου ο Πέτρος ανατρέχει στον Ιωήλ 3 για να ερμηνεύσει το φαινόμενο των γλωσσών.

Επομένως, παρόλο που μόνο μια απλή προσπάθεια κάναμε στην κατανόηση του μεγάλου αυτού μυστηρίου, θεωρώ ότι κάτι θαυματουργικό έγινε σ’ αυτή τη γέννηση, κάτι για το οποίο οι Γραφές των Ιουδαίων είχαν προετοιμάσει το έδαφος και γι αυτό το λόγο ήταν αναγνωρίσιμο και «ερμηνεύσιμο» από τους μάρτυρές του.