Το αυτόβουλο θύμα…

Κάποτε με ρώτησε μια μαθήτρια μου «πώς να ένιωσε άραγε ο Ισαάκ όταν κατάλαβε πως ο πατέρας του επρόκειτο να τον θυσιάσει; Πώς ήταν άραγε η σχέση τους μετά την θυσία, όταν επέστρεψαν στο σπίτι τους;»

Η μαθήτριά μου δεν ήταν η πρώτη, φυσικά, που αναρωτήθηκε για το ρόλο του Ισαάκ στην αφήγηση του 22^ου κεφαλαίου της Γένεσης. Τα τελευταία λόγια του Ισαάκ στην ιστορία είναι μόνο μια ερώτηση «ἰδοὺ τὸ πῦρ καὶ τὰ ξύλα ποῦ ἐστιν τὸ πρόβατον τὸ εἰς ὁλοκάρπωσιν» (Γεν 22:7) και το κείμενο είναι ελλιπές. Δεν υποψιάστηκε τίποτα; Τον ικανοποίησε η απάντηση του πατέρα του; Τι σκεφτόταν την ώρα που ο Αβραάμ έκτιζε το βωμό κι ακόμα δεν υπήρχε ζώο πουθενά τριγύρω; Ή την ώρα που στοίβαζε προσεκτικά τα ξύλα πάνω στο βωμό; Τι να σκέφτηκε όταν τον πήρε ο Αβραάμ στα χέρια και άρχισε να τον δένει; Δεν έφερε αντίσταση; Δεν άρχισε να κλωτσάει τα ξύλα πάνω στο βωμό όταν τον τοποθέτησε εκεί δεμένο ο πατέρας του;

Για τους Εβραίους αυτή η ιστορία απέκτησε τεράστια σημασία μέσα στους αιώνες και οι ίδιοι είχαν παρόμοιες απορίες σχετικά με το ρόλο του Ισαάκ στη δοκιμασία του Αβραάμ. Δύο φορές το κείμενο λέει ότι ο Αβραάμ και ο Ισαάκ «περπάτησαν μαζί» (22:6, 8), το οποίο δεν ερμηνεύθηκε μόνο ως προς το φυσικό περπάτημα αλλά και ως προς την κοινή αντίληψη, απόφαση και ενότητα. Γεννήθηκε η παράδοση ότι υπήρχε συνεργασία μεταξύ των δύο σε όλα. Αυτό είναι ένα στοιχείο του κειμένου το οποίο συνέβαλε σε μια κατανόηση ενός πιο ενεργού ρόλου του Ισαάκ στην ιστορία. Δεν ήταν ένα άβουλο θύμα.

Μάλιστα, στην αρχαιότερη αραμαϊκή μετάφραση (ταργκούμ) του Γένεσις 22:10, ο μεταφραστής προσθέτει τα εξής λόγια στο στόμα του Ισαάκ ο οποίος δίνει οδηγίες στον πατέρα του: «Δέσε με γερά για να μην αντισταθώ όταν η ψυχή μου βρεθεί σε αγωνία και έτσι να ριχθώ στον λάκκο της καταστροφής επειδή προκάλεσα ψεγάδι στην προσφορά σου». Το ταργκούμ εδώ παρουσιάζει μια εικόνα ενός Ισαάκ που έχει μετατραπεί από ένα παθητικό νεαρό αγόρι σε έναν αυτόβουλο πρόθυμο άντρα συμμέτοχο στη θυσία του πατέρα του. Αυτή η αντίληψη για την προθυμία του Ισαάκ δεν ήταν μια μεταγενέστερη εξέλιξη αλλά φαίνεται να ήταν γνωστή για τουλάχιστον ένα με δύο αιώνες πριν τον Χριστό. Στα απομεινάρια ενός χειρόγραφου που βρέθηκε στο Κουμράν, το 4Q225 (1^ος αιώνας π.Χ.), ο Ισαάκ παρουσιάζεται να μιλάει στον Αβραάμ με τον ίδιο τρόπο που είδαμε στο ταργκούμ αλλά εδώ, η δοκιμασία στην οποία και ο Ισαάκ ανταπεξέρχεται (βλ. επίσης Ιουδήθ 8:24-27), σχετίζεται άμεσα με το Πάσχα, με την Έξοδο τον Ισραηλιτών από την Αίγυπτο. Η έξοδος επιτυγχάνεται λόγω της υπακοής πατέρα και υιού στη δοκιμασία.

Αυτή η σύνδεση ανάμεσα στη θυσία του Αβραάμ και στο Πάσχα είναι απροσδόκητη, αλλά υπάρχει και σε άλλα ιουδαϊκά κείμενα. Π.χ. στο Βιβλίο των Ιωβηλαίων (160-150 π.Χ.) η δοκιμασία του Αβραάμ στο όρος Σιών είναι κοσμογονικών διαστάσεων γιατί αποτελεί την εξευτελιστική ήττα του άρχοντα των δαιμονίων και η προσφορά του Αβραάμ είναι ετοιμασμένη ακριβώς για την ώρα της πασχαλινής θυσίας. Η γιορτή του Πάσχα θεσπίζεται, όχι κατόπιν της εξόδου από την Αίγυπτο, αλλά κατόπιν της υπακοής του Αβραάμ. Το δέσιμο (εβρ. ακεντά) του Ισαάκ, του αγαπητού υιού, στο όρος Σιών γίνεται η αιτιολογία του Πάσχα (Ιωβηλ. 18:16-19).

Η σύνδεση μεταξύ του Μοριά και της Ιερουσαλήμ υπάρχει ήδη στη Βίβλο. Τρεις μέρες περπάτημα από την Βηρσαβεέ, όπου βρισκόταν ο Αβραάμ, προς τον τόπο Μοριά είναι η απόσταση που θα χρειαζόταν για να φτάσει κανείς στην Ιερουσαλήμ. Οι Εβδομήκοντα μεταφράζουν τον Μοριά ως «τὴν γῆν τὴν ὑψηλὴν» (Γεν 22:2). Στο Β΄ Χρονικών 3:1 επιβεβαιώνεται ότι το όρος Μοριά είναι το όρος Σιών, η Ιερουσαλήμ, εκεί όπου ο ναός κτίζεται: «καὶ ἤρξατο Σαλωμων τοῦ οἰκοδομεῖν τὸν οἶκον κυρίου ἐν Ιερουσαλημ ἐν ὄρει τοῦ Αμορια».

Πίσω στον Ισαάκ. Στο 4^ο βιβλίο των Μακκαβαίων (13:12, 16:20, κ.α.), επίσης, φαίνεται η ενεργός συμμετοχή του Ισαάκ («ὁ δὲ καταμνησθεὶς ἔλεγεν μνήσθητε πόθεν ἐστέ ἢ τίνος πατρὸς χειρὶ σφαγιασθῆναι διὰ τὴν εὐσέβειαν ὑπέμεινεν Ισαακ», « δι᾽ ὃν καὶ ὁ πατὴρ ἡμῶν Αβρααμ ἔσπευδεν τὸν ἐθνοπάτορα υἱὸν σφαγιάσαι Ισαακ καὶ τὴν πατρῴαν χεῖρα ξιφηφόρον καταφερομένην ἐπ᾽ αὐτὸν ὁρῶν οὐκ ἔπτηξεν»). Ο Ισαάκ έρχεται στο προσκήνιο και στα συγγράμματα του ιουδαίου φιλόσοφου Φίλωνα (20 π.Χ.- 50 μ.Χ.), όπου ο Ισαάκ παρουσιάζεται αψεγάδιαστος σε όλες τις αρετές και ονομάζεται «υιός Θεού» επειδή δόθηκε εξ’ ολοκλήρου από τον Θεό μέσω μιας θαυματουργικής γένεσης (Sobr. 8, Mut. 131, κ.α.). Ακόμα και ο ιουδαίος ιστορικός Ιώσηπος (1^ος αιώνας μ.Χ.) τονίζει με παρόμοια έμφαση την ευσέβεια του Ισαάκ «του μονογενή», όπως τον αποκαλεί, ο οποίος ήταν ενάρετος και υπάκουος στους γονείς του κατά πάντα (Ant. 1:222).

Τώρα, γιατί έχουν σημασία όλα αυτά; Ο κυριότερος λόγος είναι ότι μας βάζουν λίγο στο πνεύμα της εποχής της Καινής Διαθήκης και των ιουδαϊκών παραδόσεων που επικρατούσαν σχετικά με την ιστορία της θυσίας του Αβραάμ. Αυτές οι ερμηνείες (χωρίς να σημαίνει ότι υπήρχε ερμηνευτική ακρίβεια σ’ αυτές) γίνονται εύφορο έδαφος για την κατανόηση του ρόλου του Ιησού από τους συγγραφείς της ΚΔ. Αυτές οι αντιλήψεις του 1^ου αιώνα στην Παλαιστίνη προσφέρουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο παρουσιάζεται τώρα ο Ιησούς ως ο νέος Ισαάκ.

Ετοιμάζεται μια θυσία που θα επαναορίσει το κέντρο του ναού, ο υιός θα δοκιμαστεί μέχρι τέλους και πάνω στη νίκη του θα θεμελιωθεί το νέο Πάσχα, πάνω στη νίκη του θα εξευτελιστεί ο διάβολος και οι δυνάμεις του, αλλά πάνω απ’ όλα, αυτός ο Ισαάκ θα δώσει εθελοντικά, αυτόβουλα, πρόθυμα τη ζωή του σε απόλυτη ομοφωνία με τον Πατέρα.

Θα αναφέρω μόνο μερικές από τις ομοιότητες οι οποίες πρέπει να προκάλεσαν το ιουδαϊκό ακροατήριο να κάνει τις συνδέσεις.

1. Η αναγγελία της γέννησης του Ιησού θυμίζει την αναγγελία για τη σύλληψη της Σάρας:

«μὴ φοβηθῇς παραλαβεῖν Μαρίαν τὴν γυναῖκά σου· τὸ γὰρ ἐν αὐτῇ γεννηθὲν ἐκ πνεύματός ἐστιν ἁγίου. ²¹ τέξεται δὲ υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν·» (Ματθ 1:20-21)

«εἶπεν δὲ ὁ θεὸς τῷ Αβρααμ ναί ἰδοὺ Σαρρα ἡ γυνή σου τέξεταί σοι υἱόν καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ισαακ καὶ στήσω τὴν διαθήκην μου πρὸς αὐτὸν εἰς διαθήκην αἰώνιον καὶ τῷ σπέρματι αὐτοῦ μετ᾽ αὐτόν» (Γεν 17:19)

Και στις δύο περιπτώσεις η γέννηση είναι υπερφυσική, η θεία θαυματουργική επέμβαση, δηλαδή, ήταν αναγκαία λόγω ηλικίας στην πρώτη περίπτωση και λόγω παρθενίας στη δεύτερη.

2. Και στις δύο περιπτώσεις οι υποσχέσεις του Θεού εξαρτώνται από τα δύο αυτά παιδιά, η επιβίωση του λαού, η ευλογία των εθνών, η σωτηρία από τις αμαρτίες στην δεύτερη περίπτωση.

3. Ο Ματθαίος ονομάζει τον Ιησού «υιό του Αβραάμ» (1:1), το οποίο δεν είναι μεσσιανικός τίτλος, όπως π.χ. το Υιός Ανθρώπου ή το Υιός Δαβίδ. Κάθε Ισραηλίτης ήταν τέκνο του Αβραάμ, επομένως ο λόγος είναι πιθανότατα για να παραπέμψει στον υιό της υπόσχεσης, τον Ισαάκ.

4. Και στις δύο περιπτώσεις ακούγεται φωνή «εξ ουρανού» να ονομάζει τον Ισαάκ και τον Ιησού «αγαπητό». Στη Γένεση 22:2 η φωνή ακούγεται για να δώσει οδηγίες στον Αβραάμ για τη θυσία «καὶ εἶπεν λαβὲ τὸν υἱόν σου τὸν ἀγαπητόν ὃν ἠγάπησας τὸν Ισαακ καὶ πορεύθητι εἰς τὴν γῆν τὴν ὑψηλὴν καὶ ἀνένεγκον αὐτὸν ἐκεῖ εἰς ὁλοκάρπωσιν ἐφ᾽ ἓν τῶν ὀρέων ὧν ἄν σοι εἴπω». Στη Γένεση 22:12 η φωνή επεμβαίνει για να αποτρέψει τη θυσία «καὶ εἶπεν μὴ ἐπιβάλῃς τὴν χεῖρά σου ἐπὶ τὸ παιδάριον μηδὲ ποιήσῃς αὐτῷ μηδέν νῦν γὰρ ἔγνων ὅτι φοβῇ τὸν θεὸν σὺ καὶ οὐκ ἐφείσω τοῦ υἱοῦ σου τοῦ ἀγαπητοῦ δι᾽ ἐμέ», και στη Γένεση 22:16 πάλι «λέγων κατ᾽ ἐμαυτοῦ ὤμοσα λέγει κύριος οὗ εἵνεκεν ἐποίησας τὸ ῥῆμα τοῦτο καὶ οὐκ ἐφείσω τοῦ υἱοῦ σου τοῦ ἀγαπητοῦ δι᾽ ἐμέ». Συνολικά τρεις φορές αναφέρεται η λέξη «αγαπητός» στη Γένεση.

Στο Κατά Ματθαίον ευαγγέλιο η φωνή ονομάζει τον Ιησού «αγαπητό» επίσης τρεις φορές:

«καὶ ἰδοὺ φωνὴ ἐκ τῶν οὐρανῶν λέγουσα· οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα» (Ματθ 3:17), «ἰδοὺ ὁ παῖς μου ὃν ᾑρέτισα, ὁ ἀγαπητός μου εἰς ὃν εὐδόκησεν ἡ ψυχή μου· θήσω τὸ πνεῦμά μου ἐπ᾽ αὐτόν, καὶ κρίσιν τοῖς ἔθνεσιν ἀπαγγελεῖ» (Ματθ 12:18) και «ἔτι αὐτοῦ λαλοῦντος ἰδοὺ νεφέλη φωτεινὴ ἐπεσκίασεν αὐτούς, καὶ ἰδοὺ φωνὴ ἐκ τῆς νεφέλης λέγουσα· οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα· ἀκούετε αὐτοῦ.» (Ματθ 17:5).

Αργότερα, οι εκκλησιαστικοί πατέρες έκαναν τη σύνδεση Ισαάκ και Χριστού (π.χ. Κλήμης Αλεξανδρείας, Ειρηναίος, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Χρυσόστομος, κ.α.). Ο Αυγουστίνος επισημαίνει και την ομοιότητα ανάμεσα στον Ισαάκ που κουβάλησε τα ξύλα της θυσίας και στον Ιησού που κουβάλησε το ξύλο στους ώμους για τη σταύρωση.

Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν για το ρόλο και τον «τύπο» του Ισαάκ στον Ιουδαϊσμό και στον Χριστιανισμό από ειδικότερους ερευνητές (βλ. Leroy A. Huizenga, The New Isaac: Tradition and Intertextuality in the Gospel of Matthew (Supplements to Novum Testamentum 131; Leiden; Boston: BRILL, 2009)από τον οποίο αντλώ τα περισσότερα στοιχεία. Βλ. επίσης την «Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης» του Ν. Π. Ολυμπίου). Για μας, το μήνυμα για το χριστιανικό Πάσχα είναι ότι ο Ιησούς ήρθε να συμπληρώσει ό,τι  ο Ισαάκ της ιουδαϊκής παράδοσης άφησε ανεκπλήρωτο. Τόσο ο Ισαάκ του ιουδαϊσμού όσο και ο Ιησούς είναι τα τέκνα της υπόσχεσης πάνω στα οποία στηρίζονται οι θείες υποσχέσεις. Είναι οι αγαπητοί υιοί που πάνε αυτόβουλα στην ίδια τους τη θυσία την ημέρα του Πάσχα, στην Ιερουσαλήμ, στην περιοχή του ναού, στα χέρια του πατέρα τους, με απώτερο σκοπό τη σωτηρία του κόσμου.

Ο Ισαάκ σώθηκε, δεν μαρτύρησε πάνω στα ξύλα και κάτω απ’ τη μάχαιρα. Η θυσία του Χριστού, όμως, ξεκινάει με τα ξύλα και τα μαχαίρια έτοιμα στα χέρια του όχλου («εἶπεν ὁ Ἰησοῦς τοῖς ὄχλοις· ὡς ἐπὶ λῃστὴν ἐξήλθατε μετὰ μαχαιρῶν καὶ ξύλων συλλαβεῖν με; καθ᾽ ἡμέραν ἐν τῷ ἱερῷ ἐκαθεζόμην διδάσκων καὶ οὐκ ἐκρατήσατέ με.» (Ματ 26:55)), μόνο που ήταν αχρείαστα, είχε ήδη αφεθεί στα χέρια του Πατέρα του και . . . ἐπορεύθησαν οἱ δύο ὁμοῦ.